Thiên Thần Nổi Loạn - Chương 10

Thiên Thần Nổi Loạn

Tác giả: Anatole France

Dịch giả: Đoàn Phú Tứ

Nhà xuất bản Hội nhà văn - 1987

Chương 10

Táo bạo hơn rất nhiều so với các tưởng tượng của Dante và Milton(1).

Maurice, sau rồi cũng ngoảnh đầu lại, trông thấy cái hình đó và thấy nó cựa quậy, anh cũng đâm hoảng hốt. Trong khi đó, Gilberte hồi tỉnh lại; bà ta cho rằng cái bà vừa trông thấy chắc là một ả nhân tình được người yêu của bà giấu trong buồng.

Nghĩ đến chuyện lừa lọc đó, bừng bừng nổi cơn hờn giận, sôi sục phẫn uất bà nhìn chòng chọc vào kẻ giả định là tình địch đó:

- Một con đàn bà, - bà ta kêu lên, - một con đàn bà trần truồng nữa chứ!... Anh tiếp tôi trong một cái buồng anh dắt gái về và khi tôi đến chúng nó chưa kịp mặc lại xống áo. Anh lại còn trách tôi đến chậm quá. Anh trơ tráo thật! Thôi, cút, anh bảo con đĩ của anh xéo đi... Anh phải biết, nếu anh muốn một lúc cả hai đứa ít ra anh cũng phải hỏi xem tôi có ưng không chứ…

Maurice hai mắt mở to và sờ soạng tìm trên bàn đầu giường một khẩu súng lục chưa hề có ở đấy bao giờ, nói thầm với cô bạn:

- Im đi nào! Không phải đàn bà đâu... Chả trông thấy gì cả... nhưng hình như là một thằng đàn ông thì phải.

Bà ta lấy hai bàn tay bịt mắt mà hét to hơn nữa.

- Một thằng đàn ông! Nó ở đâu chui ra vậy? Một tên kẻ trộm!... Một đứa giết người!... Ai cứu tôi! Ai cứu tôi! Maurice, giết chết nó đi! Giết chết nó đi!... Bật đèn lên... không! Đừng bật đèn!

Bà ta nguyện thầm, nếu thoát khỏi cơn nguy này, sẽ thắp một cây nến cúng Nữ thánh Đồng Trinh. Hai hàm răng bà đánh lập cập.

Cái hình kia chuyển động.

- Đứng im, không được lại gần! - Gilberte kêu lên, - không được lại gần!

Bà ta hứa với tên trộm sẽ ném cho nó tất cả tiền bạc và đồ nữ trang trên mặt bàn xoay, nếu y bằng lòng không động đậy.

Giữa lúc ngạc nhiên và kinh hoảng, bà ta chợt có ý nghĩ rằng chồng bà ngấm ngầm ngờ vực, đã cho người theo dõi bà, đã phục sẵn những kẻ làm chứng, đã yêu cầu cảnh sát trưởng giúp sức. Thoáng một giây, bà thấy hiển hiện một tương lai dài dặc và đau đớn, một vụ tai tiếng om sòm trong giới xã giao, các bạn gái ra bộ khinh bỉ và ruồng bỏ một cách hèn nhát, những lời đàm tiếu xác đáng của mọi người, vì xét cho cùng bị bắt quả tang thì thật là dơ dáng. Bà thấy rõ nào ly dị, nào mất hết thứ bậc và địa vị. Bà thấy rõ cuộc sống tù túng và u sầu ở nhà mẹ đẻ, chẳng còn ai tán tỉnh, vì đàn ông họ lánh xa những người đàn bà không đảm bảo cho họ được sự an toàn của tình trạng có chồng. Và vì sao lại xảy ra tất cả những cái đó? Suy sụp như thế, tai họa như thế, vì sao? Vì một trò ngu dại, vì một trò chả đáng gì. Trong một ánh chớp, tiếng nói lương tâm của Gilberte des Aubels lên tiếng.

- Xin bà đừng sợ! - Một tiếng người rất dịu dàng nói.

Bà hơi vững tâm và cố hỏi:

- Ông là ai?

- Tôi là một thiên thần. - tiếng nói trả lời.

- Ông bảo sao?...

- Tôi là một thiên thần, tôi là thần hộ mệnh của Maurice.

- Nói lại đi!... Tôi phát điên lên mất... Tôi không hiểu.

Maurice cũng không hiểu gì hơn, lấy làm phẫn nộ. Sau khi đã xốc lại chỉnh tề bộ pyjama, anh nhảy khỏi giường và hiện ra, người đầy hoa. Tay phải võ trang một chiếc giày vải, anh giơ lên đe dọa và nói giọng hung dữ:

- Anh là một thằng vô giáo dục... Xin anh làm ơn ra khỏi đây, vào bằng lối nào anh ra lối ấy.

- Maurice d’Esparvieu, - tiếng nói dịu dàng lại tiếp, - kẻ mà anh kính thờ làm đấng sáng tạo đã đặt lên mỗi tín đồ một thiên sứ tốt(2) mang sứ mạng khuyên bảo và hộ mệnh cho y: đó là ý kiến trước sau như một của các Cha(3). Cơ sở của nó nằm ở nhiều đoạn trong Kinh thánh; Giáo hội đồng thanh chấp nhận điều đó tuy không tuyên cáo trục xuất những kẻ trái ngược. Trước mặt anh đây là một trong những thiên sứ đó; thiên sứ hộ mệnh của anh, Maurice ạ. Tôi được ủy nhiệm chăm sóc cho anh ngây thơ vô tội và giữ gìn cho anh trinh khiết.

- Cứ cho là thế đi, - Maurice đáp, - nhưng chắc chắn anh không phải một người lịch sự. Người lịch sự không thể tự tiện vào buồng giữa lúc… Rút cục, anh đến làm cái cóc gì ở đây?

- Tôi đã đội cái lốt mà anh đương thấy Maurice ạ, bởi vì phải hành động giữa con người, tôi phải biến hình cho giống họ. Các Linh thần thiên giới(4) có khả năng khoác một hình hài cụ thể và có thể cảm nhận được. Cái hình hài đó là hiện thực, vì nó mang một hình thức và ở đời chỉ có những hình thức là hiện thực thôi(5).

Gilberte bây giờ đã yên tâm, sửa sang món tóc trên vầng trán.

Thiên thần nói tiếp:

- Các Linh thần thiên giới có thể tùy thích biến thành nam tính hay nữ tính; hoặc cả hai cùng một lúc. Nhưng họ không thể bất cứ lúc nào cũng biến hình tùy hứng và lông bông. Họ có biến hóa đến đâu thì cũng theo những quy luật ổn định các anh không thể nào hiểu được. Như vậy, tôi không có ý muốn, và cũng không có năng lực biến hình dưới mắt anh để mua vui cho anh hoặc cho tôi, thành sư tử, thành hổ, thành con ruồi, thành vỏ cây phong, như chàng trẻ tuổi Ai Cập có tiểu truyện được tìm thấy trong một ngôi mộ, hoặc là biến thành con lừa, như Lucius đã làm với thuốc mỡ của nàng Fotis(6). Tài trí uyên bác của tôi đã ấn định giờ tôi hiện hình cho loài người, không gì có thể khiến giờ đó sớm lên hoặc lùi lại.

Nóng ruột muốn được sáng tỏ, Maurice hỏi lại một lần thứ hai:

- Rút cục anh đến làm cái “cóc” gì ở đây?

Lúc đó, chặp thêm tiếng nói của mình vào tiếng nói của tình lang:

- Phải rồi! Ông làm gì đó? - Bà des Aubels hỏi.

Thiên thần trả lời:

- Hỡi người nam, hãy lắng tai; hỡi người nữ hãy nghe tiếng của ta. Để ta tiết lộ cho các người một bí mật quyết định số phận của vũ trụ. Nổi dậy chống kẻ được các người coi như đấng sáng tạo muôn vật hữu hình và vô hình, ta chuẩn bị cuộc nổi loạn của thiên thần.

- Không được nói giỡn, - Maurice nói, anh ta vốn có tín ngưỡng và không chịu để thiên hạ đùa cợt các chuyện thiêng liêng.

Nhưng thiên thần nói bằng một giọng trách móc:

- Này Maurice, ai làm cho anh tưởng rằng ta phù phiếm và dông dài hão huyền?

- Thôi đi! - Maurice nhún vai nói, - có lẽ nào anh lại nổi loạn chống…

Anh chỉ lên trần nhà, không dám nói hết câu.

Nhưng thiên thần nói:

- Anh không biết sao, các con Chúa trời đã nổi loạn rồi và một cuộc đánh nhau lớn đã diễn ra ở trên trời (7)?

- Chuyện đó đã lâu rồi, - Maurice vừa nói vừa xỏ chân vào bít tất.

Bấy giờ thiên thần nói:

- Đó là chuyện từ trước khi sáng tạo thế giới. Nhưng từ đó đến nay chẳng có gì thay đổi trên các tầng trời. Bản chất các thiên thần ngày nay cũng không khác gì hồi sơ thủy. Điều họ đã làm khi đó, bây giờ họ có thể làm lại.

- Không! Không thể nào được; đó là trái với tín ngưỡng. Nếu anh là một thiên thần, một thiên sứ tốt như anh tự hào, hẳn anh sẽ không có ý nghĩ không tuân lệnh đấng sáng tạo của anh.

- Anh lầm rồi, Maurice, và uy tín của các cha đều bác ý kiến của anh. Origène(8) trong các bài giảng chủ trương rằng các thiên sứ tốt cũng có thể sai lầm, họ phạm tội lỗi hằng ngày và từ trên trời họ rơi xuống như ruồi. Hay là anh muốn bác ý kiến của vị cha cố đó (tôi xin mạn phép nói) mặc dầu hiểu biết Kinh thánh nhưng chỉ vì ông ấy đã bị loại trừ khỏi giáo quy của các Thánh(9). Nếu đúng thế tôi xin nhắc anh chương hai kinh Khải huyền(10), trong đó nói chuyện khiển trách các thiên sứ ở Éphese và Pergame(11) vì đã không bảo vệ tốt Hội Thánh. Chắc anh sẽ viện lẽ rằng những thiên sứ được thánh tông đồ nói đến ở đây chính là những Giám mục của hai thành phố đó, gọi bằng thiên sứ là vì chức vụ của họ. Có thể là thế và tôi cũng đồng ý. Nhưng Maurice, liệu anh có thể chống lại ý kiến của biết bao giáo sư và trưởng giáo đã dạy rằng tất cả các thiên sứ đều có thể đổi từ thiện sang ác? Đó là điều khẳng định của thánh Jérôme trong Thư gửi Damase(12).

- Ông ơi, - bà des Aubels nói, - xin ông rút lui đi cho.

Nhưng vị thiên thần không nghe thấy và tiếp tục:

- ... Thánh Augustine (13), Nói về tôn giáo chân chính, chương XIII, thánh Grégoire(14). Đạo lý, chương XXIV, Isidore(15)…

- Ông ơi, để cho tôi mặc xống áo, tôi có việc gấp.

- ... Nói về điều phúc tối cao, quyển thứ nhất, chương XII; Bède (16), nói về Job...

- Ông ơi, xin ông…

- ... Chương VIII; Damacus. Nói về tín ngưỡng quyển II, chương III. Tôi nghĩ rằng đó là những uy tín có đủ trọng lực; và anh chỉ còn có việc thừa nhận mình sai lầm đi thôi, Maurice ạ. Điều đã khiến anh lầm ấy là anh không xét bản chất của tôi, nó tự do, năng động và linh hoạt, cũng như bản chất của các thiên thần khác mà anh chỉ nhìn vào các thiên ân và hồng phúc, mà anh tưởng tôi được hưởng dồi dào. Lucifer(17) cũng được hưởng có kém gì đâu: vậy mà ông ấy đã nổi loạn.

- Thế các anh nổi loạn để làm gì? Để làm gì? - Maurice hỏi.

- Isaiah, - đứa con ánh sáng(18) trả lời, - Isaiah đã hỏi trước anh: “Quomodo cecidisti de coelo, Lucifer, qui mane oriebaris?” Hãy học hỏi cho biết, Maurice ạ! Trước các thời gian(19), các thiên thần đã nổi dậy để thống trị cõi trời. Vị Séraphin đẹp nhất(20) đã nổi loạn vì kiêu ngạo. Tôi thì chính là khoa học đã gợi cho tôi một ý muốn hào sảng là tự giải phóng. Gần bên anh, thấy mình được ở trong tòa nhà có một thư viện quảng bác nhất trần gian, tôi sinh ra thích đọc sách và yêu học hành. Trong khi, mệt mỏi vì những công việc của một cuộc sống thô lậu, anh ngủ một giấc li bì, thì tôi, sách vở khắp quanh mình, tôi học hỏi, tôi nghiền ngẫm các văn bản, lúc thì ở trong một phòng của thư viện, dưới hình tượng của các bậc danh nhân thời cổ đại, lúc thì ở tận cuối vườn, trong gian buồng của biệt thất, phía trước buồng của anh.

Nghe những lời đó, chàng trẻ Maurice phá lên cười và giáng những quả đấm mạnh tới tấp vào chiếc gối bông, nó là những dấu hiệu chắc chắn của một cơn cười rộ không thể nào nén đi được.

- Hà! Hà! Hà! Thế là chính anh đã làm loạn cái thư viện của ba tôi và đã làm cho ông già Sariette khốn khổ phát điên. Anh biết không: ông ta đã trở thành hoàn toàn mất trí.

- Còn bận tâm, - thiên thần nói, - đào tạo cho mình một trí hiểu biết tối cao, tôi đã chẳng thèm để ý gì đến con người thấp kém đó; và khi ông ta nghĩ chuyện làm trở ngại những tìm tòi của tôi và quấy rối các công việc của tôi, tôi đã trừng phạt ông ta về tội quấy rầy.

Có một đêm mùa đông, trong căn phòng những nhà hiền triết và những hình cầu, tôi đã giáng vào đầu ông ta một quyển sách rất nặng, mà ông ta định giằng khỏi hai bàn tay vô hình của tôi. Gần đây hơn nữa, dùng một cánh tay mãnh liệt tạo thành bằng một cột không khí ngưng tụ, để lấy đi một bản thảo quý giá của Flavius Josephus, tôi làm cho cái lão ngu độn kia khiếp sợ đến nỗi vừa kêu rống vừa chạy ra vỉa cầu thang và (để mượn Dante Alighieri một từ ngữ mạnh mẽ) ngã lăn kềnh như một thây chết lăn kềnh vậy. Lão được đền bù hậu hĩnh, vì bà cho lão, thưa bà, để cầm máu những vết thương, chiếc khăn tay thơm tho của bà... chính là cái hôm, nếu bà còn nhớ, đằng sau một hình cầu thiên tượng, bà trao đổi với Maurice một cái hôn.

- Ông! - Bà des Aubels thấy bị xúc phạm, vừa cau lông mày vừa nói, - tôi không cho phép ông được...

Nhưng bà dừng ngay lại, nghĩ rằng không phải lúc tỏ ra khó tính quá về chuyện thể diện...

Thiên thần nói tiếp, thản nhiên:

- Tôi đã quyết tâm thẩm sát các cơ sở của tín ngưỡng. Tôi bắt đầu trước hết tra cứu các công trình của Do Thái giáo, và tôi đọc tất cả các văn bản tiếng Hebrew.

- Vậy ra anh biết tiếng Hebrew! - Maurice kêu lên.

- Tiếng Hebrew là tiếng mẹ đẻ của tôi: trên cõi thiên đường, trong một thời gian lâu dài, chúng tôi chỉ nói thứ tiếng đó thôi.

- À! Anh là Do Thái: đáng lẽ tôi đã nhận thấy điều đó khi thấy anh thiếu lịch sự.

Thiên thần, chẳng thèm nghe thấy, nói tiếp bằng cái giọng êm ái của anh:

- Tôi đã đi sâu vào các thời cổ đại Đông phương, vào Hy Lạp và La Mã, tôi đã đọc ngấu nghiến các nhà thần học, triết học, vật lý học, địa chất học, bác vật học. Tôi đã được hiểu biết, đã tư duy, và đã mất tín ngưỡng.

- Thế nào? Anh không tin ở Chúa trời à?

- Tôi có tin, vì sự tồn tại của tôi tùy thuộc vào sự tồn tại của vị đó, và nếu vị đó không còn nữa thì chính tôi cũng rơi vào cõi hư vô. Tôi tin ở vị đó cũng như các Silène và Ménade(21) xưa kia tin ở Dionysus và cũng vì những lý do giống nhau. Tôi tin ở Chúa trời của những người Do Thái giáo và những người Cơ đốc giáo. Nhưng tôi phủ nhận rằng ông ta đã sáng tạo ra thế giới; bất quá ông ta chỉ tổ chức một bộ phận rất nhỏ của thế giới, và tất cả cái gì ông ta đã mó đến đều mang dấu vết của đầu óc cẩu thả và thô bạo của ông ta. Tôi không nghĩ rằng ông ta là vĩnh hằng vô hạn, vì quan niệm một kẻ sinh linh không có hạn định trong không gian và thời gian, thì thật là mơ hồ. Tôi cho rằng ông ta có giới hạn và rất giới hạn(22) là khác nữa. Tôi cũng không tin rằng ông ta là vị thần(23) duy nhất nữa; trong một thời gian rất lâu chính ông ta cũng không tin: lúc đầu tiên, ông ta đã theo thuyết đa thần. Về sau, lòng kiêu ngạo của ông ta và những nịnh nọt của những kẻ kính thờ ông ta làm cho ông ta trở thành tin thuyết nhất thần. Ông ta ít có mạch lạc trong các suy nghĩ, ông ta không có quyền lực như người ta nghĩ đâu. Và, để nói gọn một câu, ông ta không phải là một vị thần chúa tể, mà chỉ là một thần sáng tạo(24)* dốt nát và huênh hoang. Những kẻ nào như tôi, biết rõ bản chất thực của ông ta, thì đều gọi ông ta là Ialdabaoth.

- Anh bảo thế nào?

- Ialdabaoth (25).

- Ialdabaoth, là cái gì vậy?

- Tôi đã nói với anh rồi: đó là vị thần sáng tạo mà trong sự mù quáng, anh thờ kính như bậc thần duy nhất.

- Anh điên thật, tôi không khuyên anh kể lể những chuyện nhảm nhí đó với linh mục Patouille đâu nhé.

- Tôi không hy vọng gì, anh Maurice thân mến ạ, chọc thủng được những tối tăm dày đặc trong trí thông minh của anh. Chỉ cần anh biết rằng tôi sắp đánh Ialdabaoth với hy vọng sẽ thắng.

- Nói thực tình, anh sẽ không thành công đâu.

- Lucifer đã làm lung lay ngai vàng của ông ta và có một lúc đã bất phân thắng bại.

- Anh tên là gì?

- Abdiel đối với các vị thiên thần và các thánh, Arcade đối với người trần tục.

- Vậy thì! Anh Arcade khốn khổ ơi, tôi tiếc rằng trông thấy anh lầm lạc đến thế. Anh hãy thú nhận rằng anh đang nhạo báng chúng tôi đây. Kể ra thì tôi cũng có thể hiểu được nếu anh rời bỏ cõi trời vì một người đàn bà. Tình yêu xui người ta làm những trò ngu dại nhất. Nhưng không bao giờ anh có thể làm cho tôi tin rằng anh đã trông thấy Chúa trời tận mắt, sau đó lại tìm được chân lý trong những sách cũ của ông già Sariette. Không, không đời nào chuyện đó có thể nhập vào đầu óc của tôi được!

- Anh Maurice thân mến ạ, Lucifer đã mặt dàn mặt với Chúa trời, vậy mà đã từ chối không phục ông ta. Còn cái thứ chân lý mà người ta tìm thấy trong sách vở, thì đó là một cái chân lý nó làm cho người ta đôi khi nhận thức được rằng các sự vật không là thế này thế nọ, chứ không bao giờ làm cho ta khám phá ra nó là thế nào. Và cái chân lý nhỏ bé khốn khổ đó đã đủ để chứng tỏ cho tôi rằng kẻ mà trước kia tôi tin mù quáng, thật là không thể nào tin được và các người trần tục và các thiên thần đã bị lừa gạt bởi những dối trá của Ialdabaoth.

- Không làm gì có Ialdabaoth. Chỉ có Chúa trời. Thôi, cố gắng đi một tí Arcade ơi! Hãy từ bỏ những trò điên cuồng, những trò nghịch đạo, hãy trút bỏ xác thịt người trần, hãy trở lại thành một tinh thần thuần túy, và hãy lấy lại chức vụ thiên thần hộ mệnh. Hãy trở về với bổn phận. Tôi tha thứ cho anh, nhưng không muốn trông thấy anh nữa.

- Tôi cũng không muốn làm vừa lòng anh, Maurice ạ. Tôi cảm thấy có cảm tình đối với anh, vì trái tim của tôi mềm yếu. Nhưng số kiếp của tôi lôi cuốn tôi, từ nay, đến với những kẻ có khả năng tư duy và hành động.

- Ông Arcade ạ, - bà des Aubels nói, - ông hãy rút lui đi, tôi xin ông. Tôi bị phiền một cách kinh khủng là chỉ mặc có sơ mi trần giữa hai người đàn ông. Ông hãy tin cho rằng tôi không quen cái trò đó.

--------------

Chú thích.

1. Dante, Milton:

- Dante (1265-1321) là thi sĩ Ý, tác giả trường thi Thần khúc (Divine Comédie) được coi là thủy tổ của nền thơ ca Ý.

- Milton (1608-1674) là thi sĩ Anh, tác giả trường thi Thiên đường đã mất (Paradise Lost).

2. Thiên sứ tốt (bon ange): Các linh thần ở trên trời chia làm hai loại. Loại theo Jéhovah, gọi là thiên sứ tốt (bon ange) hoặc thiên sứ ánh sáng (ange de lumière); loại theo chúa quỷ (Lucifer, Diable, Salam) gọi là thiên sứ xấu (mauvais ange) hoặc thiên sứ tối tăm (ange des ténèbres).

3. Các Cha (les Pères): tức là các cha của giáo hội (Pères de l’Eglise), gọi vắn tắt.

4. Các Linh thần thiên giới (Esprits célestes): tức là thiên thần.

5. Biểu hiện vẻ bề ngoài, hiện thực (apparences, réalité): thông thường người ta hay đối lập hai khái niệm đó, cho rằng những cái bề ngoài không phải là sự hư thực, nhưng Anatole France lại nói trái ngược lại theo một triết lí thâm thúy hơn: “Chỉ có những biểu hiện bề ngoài là hiện thực, ngoài ra đều là mơ hồ cả”; ý kiến này rõ ràng là theo thuyết duy cảm (sensualisme) của Condillac, triết gia Pháp (1714-1780).

6. Lucius, Fotis: Lucius de Patras, nhà văn Hy Lạp ở thời đại hoàng đế Antonin, từ năm 138 đến năm 161, được coi là tác giả truyện ngắn Con lừa bằng vàng (l’Âne d’or), Fotis là tên một nhân vật trong truyện đó.

7. Cuộc đánh nhau lớn ở trên trời: Theo truyền thuyết, từ trước khi khai thiên lập địa đã có cuộc đánh nhau rất lớn giữa các thiên sứ của Chúa trời với các thiên sứ của Lucifer. Cuối cùng đạo quân của Chúa trời thắng trận, và Lucifer cùng với đạo quân thiên sứ của mình bị đày xuống địa ngục gọi là Chúa quỷ hoặc Satan (Xem tường thuật tưởng tượng cuộc chiến tranh đó trong sách này, chương XVIII).

8. Origène (185-254): Nhà chú giải Kinh thánh và nhà thần học sinh ở Alexandrie (Ai Cập). Ông đã lạm dụng phương pháp tỉ dụ (allégorie) để giải thích Kinh thánh. Học thuyết của ông bị kết tội.

9. Giáo quy của các Thánh (Canon des Saints): Các luật lệnh, quy tắc, giáo điều của các bậc thánh.

10. Khải huyền (Apocalypse): Kinh cuối cùng của Tân Ước (cũng dịch là kinh Khải thị).

11. Éphese, Pergame:

- Éphese là một thành phố cũ của nước Ý, trên bờ biển Égée, nổi tiếng vì có đền thờ nữ thần Diane, được coi là một trong bảy kỳ quan của thế giới, và bị Érostrate đốt cháy. Truyện thiên sứ ở hội thánh Éphese bị quở trách, xem Kinh thánh (Khải huyền, II, 1-7).

- Pergame: Là một thành phố cũ ở Tiểu Á, bây giờ là Bergama. Truyện thiên sứ ở hội thánh Pergame bị quở trách xem Kinh thánh (Khải huyền, II, 12-17).

12. Saint Jérôme, Damase: thánh Jérôme, cha và giáo sư giảng dạy của hội thánh La tinh, có dịch Kinh thánh ra tiếng La tinh, viết những khảo luận, những bức thư (337-420). Thánh Damase I, Giáo Hoàng từ 366 đến 384, ủy nhiệm cho thánh Jérôme dịch Kinh thánh ra tiếng La tinh.

13. Thánh Augustin vốn là Giám mục địa phận Hippone (nay là Annaba thành phố hải cảng ở Algeria), sau một thời niên thiếu sóng gió, được thánh Ambrose lôi cuốn về đời sống tu hành và trở thành người nổi tiếng nhất trong các Cha của giáo hội La tinh (354-430

14. Saint Grégoire: có 4 ông Giáo Hoàng Grégoire được phong thánh:

- Grégoire I, gọi là Grégoire vĩ đại (Grégoire le Grand), Giáo Hoàng từ 590 đến 604;

- Grégoire II từ 715 đến 731;

- Grégoire III từ 731 đến 741; và

- Grégoire VIII từ 1073 đến 1085, một trong những trưởng giáo La Mã lớn nhất, nổi tiếng về những cuộc đấu tranh với hoàng đế Đức Henry IV mà ông ta làm nhục ở Canossa trong cuộc tranh chấp quyền làm phép cho phong chức (Querelle des Investitures), và về nhiều biện pháp kỷ luật giáo hội,… Ở đây vì liên quan đến Isidore de Séville nên là Grégoire I.

15. Isidore tức là thánh Isidore ở Seville, Giám mục thành Seville (560-636), có công đem lại cho giáo hội Tây Ban Nha một nền tổ chức dứt khoát, tác giả nhiều khảo luận về từ ngữ học.

16. Bède: Thánh Bedơ Tối tôn kính (Bède le Vénérable), tu sĩ và sử gia Anh có kiến thức bách khoa. Tiếng la-tinh là Beda, phiên âm Pháp hóa là Bède.

17. Lucifer: một trong những tên gọi Chúa Quỷ (Lucifer, do hai tiếng La tinh kết hợp Lux: ánh sáng, ferre: mang, có nghĩa là mang ánh sáng). Đồng nhất với Satan đã được nói đến trong Cựu ước, vốn có nghĩa là “kẻ tố cáo” (accusateur), không nhất thiết là tinh thần của điều ác, mà thường chỉ có nghĩa là kẻ trung gian giữa Chúa trời với loài người trong câu chuyện đau khổ và thưởng phạt (xem Kinh thánh, Job, I, 6-12). Sau dần dần tên đó trở thành chỉ thiên sứ sa ngã, cám dỗ, và kẻ thù của loài người (xem Sáng thế ký, III, 1-15; Sách Hiểu Minh II, 24 (sách này bị gạt bỏ trong các bản kinh thánh của giáo phái Tin lành); Khải Huyền, XII, 1-12).

18. Đứa con ánh sáng (Enfant de lumière): nghĩa là thiên thần, thiên sứ tốt.

Isaac: nhà tiên tri bắt đầu công vụ ở Jérusalem từ năm 740 trước CN. Sách của Isaac là bộ sách mở đầu một loạt sách Tiên tri trong Kinh thánh (Cựu Ước); trong sách đó không thấy có Lucifer trong câu văn đúng như Anatole France trích dẫn ở đây, bằng tiếng La tinh: nghĩa câu đó là Thế nào mà Người đã từ trên trời rơi xuống, Lucifer, khi đương vùng dậy? Nhưng có câu văn này gần đúng ý như vậy: “Hỡi sao mai, con trai của sáng sớm kia, sao người từ trời sa xuống?” Có lẽ Lucifer là tên riêng để gọi Sao Mai, chói lọi trên bầu trời, cho đến khi Mặt Trời (ám chỉ Đức Chúa Trời) hiện gần, thì Sao Mai mới tắt.

19. Trước các thời gian (avant les temps): trước khi khai thiên lập địa.

20. Séraphin: đứng đầu hàng các thiên sứ, thường dịch là đệ nhất thiên sứ, danh từ Séraphin đẹp nhất chuyên dùng để chỉ Lucifer.

21. Silène, Ménade, Dionysus:

- Dionysus là tên Hy Lạp của tửu thần trong thần thoại (tên La tinh là Bacchus);

- Silène, vị thần của thần thoại xứ Phryge, bố đẻ ra các thần Satyre (là các thần thứ hạng, tùy tòng của thần Bacchus), và bố nuôi nấng thần Bacchus;

- Ménade, tên cũ của các thyrsus thờ phụng tửu thần.

22. Giới hạn (borné): bản thể có hạn định trong thời gian và không gian. Ngụ thêm nghĩa thứ hai của borné là: Bị giới hạn trong đầu óc, thiển cận.

23. Vị Thần (le Dieu): Tiếng Dieu vốn nghĩa rất rộng có nơi là Thần, có nơi là Chúa, hoặc Chúa Trời, nghĩa là Thần chúa tể (viết chữ D hoa).

24. Thần sáng tạo (démiurge): danh từ dùng trong triết lý của nguồn phái Plato để chỉ thông minh sáng tạo (intelligence créatrice), hoặc cũng gọi là Thần sáng tạo (tiếng thần ở đây không có nghĩa là thánh thần, mà chỉ là tinh thần).

25. Ialdabaoth: trong Kinh thánh cả Cựu Ước lẫn Tân Ước, không thấy có tên này, nhưng có từ Sabaoth, là một danh từ Hebrew, có nghĩa là “cơ binh” hoặc “quân đoàn”. Thường được dùng trong Kinh thánh không phải để chỉ một toán binh sĩ, mà để chỉ tất cả các thiên sứ và muôn loài đã được sáng tạo ra, vì đông đảo nên họp thành như một đạo quân, nói lên quyền lực và quang vinh của đấng sáng tạo (Xem Kinh thánh, Sáng thế ký II, I; I Các Vua XXII, 19:11, Sử ký, XVIII, 18; Thi thiên CII). Có thể Ialdabaoth là một tiếng Hebrew có nghĩa là vị thần có vạn quân (Dieu des armées).

------------

Còn tiếp.