Thứ Tư, 9 tháng 4, 2014

Giết Con Chim Nhại - Harper Lee (2)

Chương 7

Jem ủ rũ và im lặng suốt một tuần. Như bố Atticus đã có lần khuyên tôi làm, tôi thử đặt mình vào vị trí Jem và ứng xử như anh ấy xem sao: nếu tôi đi một mình đến nhà Radley lúc hai giờ sáng, đám tang của tôi hẳn đã được tổ chức vào chiều hôm sau. Vì vậy tôi để Jem một mình và cố không quấy rầy anh.
Năm học bắt đầu. Lớp hai cũng tồi tệ như lớp một, thậm chí tệ hơn - họ vẫn chìa tấm thẻ vào mặt bạn và không cho bạn đọc hay viết. Sự tiến bộ của cô Caroline ở lớp kế bên có thể được ước tính bằng tần số tiếng cười; tuy nhiên, cái nhóm như thường lệ không qua được lớp một vẫn ở nguyên đó, và chúng có công lớn trong việc giữ trật tự. Điều lý thú duy nhất của lớp hai là năm nay tôi phải ở lại muộn bằng Jem, và anh em tôi thường cùng về nhà lúc ba giờ.
Một buổi chiều khi chúng tôi băng qua sân trường về phía nhà, bất ngờ Jem nói:
- Có một điều tao chưa nói với mày.
Vì đây là câu chuyện trọn vẹn đầu tiên của anh sau nhiều ngày, nên tôi khuyến khích anh:
- Về chuyện gì?
- Về đêm đó.
- Anh không hề nói với em bất cứ chuyện gì về đêm đó. - tôi nói.
Jem xua những lời của tôi như quạt mấy con ruồi nhuế. Anh im lặng một lát, rồi nói:
- Khi trở lại để lấy cái quần... nó rối nùi từ khi tao tuột nó ra, tao không gỡ nó ra được. Khi tao quay lại... - Jem hít một hơi sâu. - Khi tao quay lại, nó được xếp vắt ngang qua hàng rào... giống như nó đang chờ tao vậy.
- Ngang...
- Và còn chuyện nữa... - Giọng Jem chùng xuống. - Về nhà tao cho mày xem. Nó đã được khâu lại. Không giống một phụ nữ khâu, mà giống kiểu tao ráng làm. Nhăn nhúm hết trơn. Hầu như giống...
- ... ai đó biết anh sẽ quay lại kiếm nó.
Jem rùng mình.
- Giống như ai đó đọc được ý nghĩ của tao... giống như ai đó có thể biết tao sắp làm gì. Không ai có thể biết tao sắp làm gì trừ khi họ biết tao, đúng không, Scout?
Câu hỏi của Jem là một lời khẩn cầu, tôi trấn an anh:
- Không ai có thể biết anh sắp làm gì trừ khi họ sống trong nhà này với anh, còn em thậm chí còn không biết nữa kia.
Chúng tôi đi ngang cái cây của mình. Trong lỗ hốc của nó có một cuộn dây xám.
- Đừng lấy nó, Jem, - tôi nói. - Đây là chỗ giấu của ai đó.
- Tao không nghĩ thế, Scout.
- Phải mà. Ai đó như Walter Cunningham đến đây vào mỗi giờ nghỉ và giấu các thứ của nó... và tụi mình đi ngang rồi lấy của nó. Nghe nè, cứ để nó ở đó vài ngày. Nếu nó còn đó, mình sẽ lấy, đồng ý không?
- Đồng ý, có thể mày đúng, - Jem nói. - Chắc nó là chỗ của thằng nhóc nào đó giấu những thứ của nó khỏi bọn lớn hơn. Mày biết là chỉ khi đi học mình mới thấy mấy thứ đó.
- Phải, - tôi nói, - nhưng tụi mình đâu có đi ngang đây trong lúc nghỉ hè.
Chúng tôi về nhà. Sáng hôm sau cuộn dây vẫn còn ở nơi chúng tôi để nó lại. Khi nó vẫn ở đó vào ngày thứ ba, Jem bèn bỏ nó vào túi. Từ đó trở đi chúng tôi xem mọi thứ tìm thấy trong lỗ hốc đó là tài sản của chúng tôi.
Lớp hai thật chán, nhưng Jem cam đoan rằng tôi càng lớn trường học càng tốt hơn, rằng mới đầu anh cũng vậy, và mãi đến lớp sáu người ta mới học được điều đáng giá. Lớp sáu có vẻ khiến anh vui từ đầu: anh học qua Thời kỳ Ai Cập mà tôi thấy khó hiểu... anh cố đi thẳng đơ người, giơ một tay tới trước và một tay ra sau, để bàn chân này sau bàn chân kia. Anh tuyên bố người Ai Cập đi theo kiểu đó; tôi nói nếu họ đi như vậy, tôi không biết làm thế nào họ hoàn thành công việc được, nhưng Jem nói họ đạt thành quả hơn người Mỹ nhiều, họ đã chế ra giấy vệ sinh và thuật ướp xác vĩnh viễn, và hỏi ngày nay chúng ta sẽ ở đâu nếu họ không nghĩ ra những thứ ấy? Bố Atticus bảo tôi bỏ bớt những tính từ và tôi sẽ có các sự kiện [1].
Ở Nam Alabama các mùa không được xác định rõ ràng; mùa hè lan sang mùa thu, và mùa thu đôi khi không có mùa đông nối theo sau, mà chuyển sang một mùa xuân ngắn ngủi rồi tan lại vào mùa hè. Mùa thu năm đó là một mùa thu dài, hầu như không lạnh đến mức cần tới một chiếc áo khoác mỏng. Jem và tôi đang đi theo quỹ đạo của chúng tôi vào một chiều tháng Mười dịu mát thì cái hốc cây khiến chúng tôi dừng lại. Lần này có cái gì trăng trắng trong đó.
Jem dành cho tôi đặc ân: tôi lôi ra hai hình nhân nhỏ được tạc bằng miếng xà bông. Một cái tạc hình đứa con trai, hình kia mặc chiếc đầm thô.
Trước khi tôi nhớ ra rằng không có thứ bùa ếm nào như vậy, tôi đã hét lên và ném chúng xuống.
Jem lượm chúng lên.
- Có chuyện gì với mày vậy? - Anh gào lên. Anh chùi sạch bụi đỏ bám trên chúng. - Mấy cái này hên lắm, - anh nói. - Tao chưa từng thấy thứ đẹp như vậy.
Anh thả chúng xuống tay tôi. Chúng gần như là hình ảnh thu nhỏ hoàn hảo về hai đứa trẻ.
Đứa con trai mặc quần soóc, và một lọn tóc bù xù xõa xuống chân mày nó. Tôi nhìn lên Jem. Một lọn tóc nâu thẳng rũ xuống từ đường ngôi. Trước đây tôi chưa từng nhận ra điểm này.
Jem nhìn từ búp bê gái sang tôi. Búp bê có tóc che kín nửa trán. Tôi cũng vậy.
- Nhưng hình này là tụi mình. - anh nói.
- Theo anh ai làm chúng?
- Ai ở quanh đây biết đẽo gọt mà tụi mình biết? - Anh ấy hỏi.
- Ông Avery.
- Ông Avery chỉ làm giống vậy. Ý tao nói chạm khắc.
Ông Avery làm trung bình một thanh củi một tuần; ông gọt đến lúc nó nhỏ lại còn bằng cây tăm rồi nhai nó.
- Đó là người yêu của cô Stephanie Crawford. - tôi nói.
- Ông ta khắc được, nhưng ông sống ở vùng nông thôn. Ông ta chú ý đến tụi mình hồi nào vậy?
- Có lẽ ông ngồi ở hàng hiên và nhìn tụi mình thay vì cô Stephanie. Nếu em là ông ta, em sẽ làm vậy.
Jem nhìn tôi rất lâu đến độ tôi hỏi có chuyện gì vậy, nhưng chỉ nhận được câu trả lời “Không Có Gì, Scout à”. Khi về tới nhà, Jem cất hai con búp bê vào rương của anh.
Chưa đầy hai tuần sau, chúng tôi nhận được nguyên một gói kẹo cao su, mà chúng tôi cứ thế tận hưởng, lời đồn rằng mọi thứ ở khu nhà Radley đều là thuốc độc đã trôi khỏi ký ức của Jem.
Tuần kế tiếp lỗ bọng đó chứa một huy chương xỉn màu. Jem đưa nó cho bố Atticus xem, ông nói đó là huy chương đánh vần, rằng trước khi tụi tôi ra đời các trường ở hạt Maycomb có những cuộc thi đánh vần và thưởng huy chương cho người thắng cuộc. Bố Atticus nói chắc có ai làm mất nó, và hỏi tụi tôi đã hỏi lòng vòng xung quanh chưa? Jem đá chân tôi khi tôi định khai ra nơi chúng tôi nhặt được nó. Jem hỏi liệu bố Atticus có nhớ ai đã nhận được một cái không, bố Atticus nói không.
Món quà lớn nhất của chúng tôi xuất hiện bốn ngày sau đó. Nó là chiếc đồng hồ bỏ túi không còn chạy nữa, gắn vào một sợi dây chuyền có con dao nhôm.
- Anh có nghĩ đó là vàng trắng không, Jem?
- Không biết. Để tao đưa cho bố xem.
Bố Atticus nói chắc nó đáng giá mười đô, gồm con dao, dây chuyền các thứ, nếu nó còn mới.
- Con có đổi chác với ai trong trường không? - Ông hỏi.
- Ồ, không, thưa bố! - Jem lôi ra cái đồng hồ của ông nội mà bố Atticus cho anh ấy đeo mỗi tuần một lần nếu anh giữ nó cẩn thận. Vào những ngày đeo đồng hồ đó, Jem đi đứng rất cẩn thận. - Bố, nếu bố đồng ý, con giữ được cái này xài thay cái kia. Không chừng con sửa nó được.
Khi cái mới thay thế dần cái đồng hồ của ông nội, và việc đeo nó trở thành một nhiệm vụ phiền toái trong ngày, Jem không còn cảm thấy sự cần thiết của việc xác minh giờ giấc năm phút một lần nữa.
Anh đã làm việc sửa chữa ngon lành, chỉ có một lò xo và hai mẩu nhỏ xíu được bỏ ra, nhưng đồng hồ vẫn không chạy.
- Ô-h, - anh thở dài, - nó không bao giờ chạy, Scout...?
- Hả?
- Mày có cho là mình nên viết một lá thư cho người để lại những thứ này cho mình không?
- Đúng vậy, Jem, mình cám ơn họ... có gì sai đâu?
Jem nắm hai lỗ tai, lắc đầu qua lại.
- Tao không hiểu, tao vẫn không hiểu được... tao không biết tại sao, Scout... - Anh nhìn về phía phòng khách. - Tao nghĩ tốt hơn là nói với bố Atticus... không, tao cho là không.
- Em sẽ nói với bố dùm anh.
- Không, đừng làm vậy, Scout. Scout nè?
- Gì?
Suốt buổi tối anh đã định nói với tôi điều gì đó; khuôn mặt anh sáng bừng và anh chồm tới bên tôi, rồi anh đổi ý. Giờ anh lại đổi ý nữa.
- Ô, không có gì.
- Nè, mình viết thư đi. - Tôi chìa tờ giấy và cây bút chì vào ngay mũi anh.
- Được rồi. Kính thưa ông...
- Sao anh biết đó là đàn ông? Em cá đó là cô Maudie... em tin chắc điều đó từ lâu.
- Á...à, cô Maudie đâu có nhai kẹo cao su... -Jem cười toe. - Mày biết đó, nhiều khi cô có thể nói chuyện khá thật. Có lần tao mời cô một thanh kẹo cao su cô nói không, cám ơn, rằng... kẹo cao su dính vào vòm miệng làm cô không nói chuyện được. - Jem nói một cách thận trọng. - Điều đó bộ không hay sao?
- Phải, có khi cô ấy có thể nói những điều hay ho. Nhưng dù sao cô cũng không có đồng hồ đeo tay với sợi dây chuyền.
- Thưa ngài, - Jem nói. - Chúng tôi trân trọng cái... không, chúng tôi trân trọng mọi thứ mà ngài đặt vào cây cho chúng tôi. Kính thư, Jeremy Atticus Finch.
- Ông ta đâu biết anh là ai nếu anh ký tên như vậy?
Jem tẩy tên anh và viết:
- Jem Finch.
Tôi ký tên “Jean Louise Finch (Scout)” bên dưới. Jem để lá thư vào bì thư.
Sáng hôm sau trên đường đến trường anh chạy trước tôi và dừng lại chỗ cái cây. Jem đang quay mặt về phía tôi khi anh nhìn lên, và tôi thấy anh trở nên trắng bệch.
- Scout!
Tôi chạy tới chỗ anh.
Có ai đó đã trám lỗ bọc đó bằng xi măng.
- Đừng khóc, Scout, lúc này... đừng khóc lúc này, mày không lo rằng... - Anh thì thầm với tôi suốt đường đến trường.
Khi chúng tôi về nhà ăn trưa Jem nuốt vội nuốt vàng, chạy ra hàng hiên và đứng ở bậc thềm.
Tôi theo anh.
- Chưa có ai đi ngang đó, - anh nói.
Ngày hôm sau Jem lặp lại việc trông chừng của anh và được đền bù.
- Ô, chào ông Nathan, - anh nói.
- Chào buổi sáng Jem, Scout, - ông Nathan nói khi đi ngang qua.
- Ông Radley, - Jem nói.
Ông Radley quay sang.
- Ông Radlay, ờ... ông trét xi măng vào cái lỗ ở cây đằng kia kìa ạ?
- Phải, - ông đáp. - Ta trét nó đó.
- Sao ông làm vậy?
- Cây sắp chết. Cháu dùng xi măng trét vào khi chúng bệnh. Cháu phải biết điều đó, Jem.
Jem không nói gì về chuyện đó cho đến chiều tối. Khi chúng tôi đi ngang cái cây của chúng tôi anh vỗ một cách trầm tư vào lớp xi măng của nó, và vẫn chìm sâu trong suy nghĩ. Có vẻ như anh đang buồn phiền vì vậy tôi giữ khoảng cách.
Như thường lệ, chúng tôi đón bố Atticus đi làm về tối đó. Khi tới bậc thềm, Jem nói.
- Bố Atticus, làm ơn nhìn ra đằng kia chỗ cái cây đó.
- Cây nào, con trai?
- Cái cây ngay góc khu đất nhà Radley trên đường tới trường đó.
- Sao?
- Cây đó sắp chết hả?
- Ồ, không, con trai, bố không nghĩ thế. Nhin lá nó kìa, chúng sum suê và xanh um, đâu có chỗ nào úa đâu...
- Thậm chí nó không bệnh nữa hả bố?
- Cái cây đó khỏe mạnh như con vậy, Jem. Có chuyện gì?
- Ông Nathan nói cây đó sắp chết.
- Cũng có thể. Bố chắc ông biết nhiều về cây của ông hơn chúng ta.
Bố Atticus để chúng tôi ở lại hàng hiên. Jem tựa vào cây cột, cọ vai vào đó.
- Anh ngứa hả, Jem?- Tôi hỏi một cách hết sức lịch sự. Anh không trả lời.- Vào nhà đi Jem.- tôi nói.
- Lát nữa đi.
Anh đứng đó cho đến khi đêm xuống, và tôi chờ anh. Khi chúng tôi đi vào nhà, tôi thấy anh nãy giờ đã khóc, mặt anh bẩn ở những chỗ có thể có nước mắt, nhưng tôi nghĩ thật kỳ lạ là tôi không hề nghe tiếng anh khóc.
-----------
1. Jem bắt chước dáng điệu của người Ai Cập qua tranh vẽ của họ (trên tường, đồ gốm...) còn Atticus bảo Scoutt bỏ tính từ trong câu nói của Jem đi nghĩa là: người Ai Cập chế ra giấy (chứ không phải giấy vệ sinh) và thuật ướp xác (đương nhiên là vĩnh viễn).

Chương 8

Vì các lý do mà những nhà tiên tri kinh nghiệm nhất ở hạt Maycomb cũng không thể hiểu được, năm ấy mùa thu đã chuyển sang mùa đông. Chúng tôi có hai tuần lạnh nhất kể từ năm 1885, bố Atticus kể ông Avery nói trên Đá Rosetta [1] có viết rằng khi trẻ con không vâng lời cha mẹ chúng, hút thuốc lá và đánh lộn, các mùa sẽ thay đổi: Jem và tôi bị nặng bởi cái tội góp phần vào những sai lệch bất thường của thiên nhiên, do đó gây bất hạnh cho hàng xóm của chúng tôi và bực bội cho bản thân chúng tôi.
Bà Radley già chết vào mùa đông năm đó, nhưng cái chết của bà chẳng gây được mấy xôn xao... hàng xóm hiếm khi thấy bà, trừ lúc bà ra tưới cây chuối hoa của bà. Jem và tôi cho rằng cuối cùng Boo đã giết bà, nhưng khi bố Atticus từ nhà Radley trở về, ông nói bà chết vì những nguyên nhân tự nhiên, trước sự thất vọng của chúng tôi.
- Hỏi bố đi, - Jem thì thầm.
- Anh hỏi đi, anh lớn nhất mà.
- Đó là lý do mày phải hỏi bố.
- Bố Atticus, - tôi hỏi, - bố có gặp ông Arthur không ạ?
Bố Atticus nghiêm nghị nhìn tôi qua tờ báo:
- Bố không thấy.
Jem cản không cho chúng tôi hỏi thêm nữa. Anh nói bố Atticus vẫn còn dễ sốc về chúng tôi và nhà Radley, và có dò hỏi gì thêm cũng không ổn. Jem có ý rằng bố Atticus nghĩ những hành động của chúng tôi vào đêm mùa hè ấy không đơn thuần chỉ dừng lại ở chỗ chơi phé cởi đồ. Jem không có cơ sở vững chắc cho những ý tưởng của anh, anh nói đó chỉ là một linh cảm bất chợt.
Sáng hôm sau tôi thức dậy, nhìn ra cửa sổ và gần như chết điếng vì sợ hãi. Tiếng rú của tôi khiến bố Atticus đang cạo râu trong phòng tắm phải chạy ra.
- Tận thế rồi, bố Atticus! Làm ơn làm cái gì đi...! - Tôi lôi ông đến cửa sổ và chỉ.
- Ôi, không phải đâu, - ông nói. - Tuyết rơi đấy mà.
Jem hỏi bố Atticus liệu nó rơi hoài sao. Jem cũng chưa từng thấy tuyết nhưng mà anh biết nó là gì. Bố Atticus nói ông không biết gì hơn Jem về tuyết.
- Nhưng bố nghĩ nếu trời ẩm ướt thế này, nó sẽ chuyển thành mưa.
Điện thoại reo và bố Atticus rời bàn ăn đến nghe.
- Đó là Eula May, - bố nói khi quay lại. - Bố trích nguyên văn nhé... “Vì hạt Maycomb không có tuyết rơi từ năm 1885, nên hôm nay sẽ nghỉ học”.
Eula May là người trực tổng đài điện thoại hàng đầu của Maycomb. Cô được giao việc phổ biến những thông báo công, thư mời đám cưới, phát còi báo cháy, và cho những chỉ dẫn sơ cứu khi bác sỹ Reynolds đi vắng.
Cuối cùng thì bố Atticus yêu cầu chúng tôi trật tự lại và bắt chúng tôi nhìn vào đĩa thức ăn của mình thay vì ra ngoài cửa sổ, Jem hỏi:
- Đắp người tuyết như thế nào, hả bố?
- Bố chưa từng biết, - bố Atticus nói, - Bố không muốn tụi con thất vọng, nhưng bố e rằng không có đủ tuyết để làm một quả cầu tuyết nữa kìa.
Calpurnia bước vào nhà và nói bà nghĩ trời sẽ như vậy hoài. Khi chúng tôi chạy ra sân sau, nó đã phủ một lớp tuyết mềm mỏng.
- Tụi mình không nên đi lòng vòng trên tuyết, - Jem nói. - Coi kìa, mỗi bước chân của mày lại làm phí phạm hết cả.
Tôi nhìn lại những dấu chân sũng nước của mình. Jem nói rằng nếu chờ cho đến khi tuyết rơi nhiều hơn chúng tôi có thể vun nó lại để làm thành người tuyết. Tôi lè lưỡi ra liếm một bông tuyết. Nó bỏng rát.
- Jem, nó nóng!
- Nó không nóng, nó quá lạnh đến độ đốt cháy. Đừng ăn nó nữa, Scout. Mày đang lãng phí nó. Để nó rơi xuống.
- Nhưng em muốn giẫm lên nó.
- Tao biết, mình có thể đi trên tuyết ở sân nhà cô Maudie.
Jem phóng qua sân trước, tôi bước theo dấu chân anh. Khi chúng tôi đến vỉa hè trước nhà cô Maudie, ông Avery đến bên chúng tôi. Ông có khuôn mặt đỏ lựng và cái bụng to dưới thắt lưng.
- Thấy tụi bay làm gì chưa? - Ông nói. - Tuyết không rơi ở hạt Maycomb từ sau vụ Appomattox [2]. Chính mấy đứa trẻ hư như tụi bay làm các mùa thay đổi ráo.
Tôi tự hỏi liệu ông Avery có biết vào mùa hè rồi chúng tôi đã chăm chú háo hức chờ đợi như thế nào để thấy ông lặp lại màn trình diễn của mình và ngẫm nghĩ rằng nếu đây là phần thưởng của chúng tôi, thì cần phải nói điều gì đó để đền tội. Tôi không ngạc nhiên chuyện ông Avery tập hợp những thống kê khí tượng của ông ở đâu: chúng xuất phát thẳng từ Đá Rosetta.
- Jem Finch, cháu đó Jem Finch!
- Cô Maudie gọi anh kìa, Jem.
- Mấy đứa cứ ở ngay giữa sân đi. Ngay gần hàng hiên có cây thạch thung dung bị vùi dưới tuyết. Đừng giẫm lên nó!
- Dạ, - Jem gọi to. - Nó đẹp lắm hả cô Maudie?
- Đẹp khỉ mốc! Nếu tối nay đóng băng nó sẽ làm chết mấy cây đỗ quyên của cô!
Chiếc mũ cũ kỹ của cô Maudie láp lánh những tinh thể tuyết. Cô đang cúi xuống đám cây bụi nhỏ, chụp chúng trong những bao vải. Jem hỏi cô làm vậy để làm gì.
- Giữ cho chúng ấm, - cô nói.
- Làm sao hoa giữ ấm được? Nó đâu có máu lưu thông.
- Cô không trả lời được câu hỏi này, Jem Finch. Tất cả những gì cô biết là nếu tối nay trời đóng băng thì những cây này sẽ đóng băng, vì vậy cô che chúng lại. Rõ chưa?
- Dạ, cô Maudie này?
- Gì nữa, quý ông?
- Scout và cháu có thể vay ít tuyết của cô không?
- Lạy Chúa, cứ lấy hết đi! Cô có một cái giỏ cũ dưới gầm sàn, hốt hết nó vô đi. - Cô Maudie nheo mắt. - Jem Finch, cháu sẽ làm gì với tuyết của cô?
- Rồi cô sẽ thấy, - Jem nói, và tụi tôi cật lực chuyển tuyết từ sân nhà cô Maudie sang sân nhà tôi, một hoạt động ướt nhẹp.
- Mình sẽ làm gì, Jem? - Tôi hỏi.
- Rồi mày sẽ thấy, - anh nói. - Bây giờ cầm cái giỏ và hốt hết tuyết mà mày gom được từ sân sau ra sân trước. Đi ngược theo dấu chân cũ nghe, - anh cẩn thận dặn thêm.
- Mình sẽ có một em bé tuyết hả, Jem?
- Không, một người tuyết thực thụ. Phải làm cật lực đó, nào đi.
Jem chạy ra sân sau, lấy cây cuốc làm vườn và bắt đầu đào thật nhanh đằng sau đống gỗ, để những con giun anh bắt được sang một bên. Anh vào nhà, trở ra với một cái giỏ mây đựng quần áo chờ giặt, đổ đầy đất vào và bưng nó ra sân trước.
Khi chúng tôi có được năm giỏ đất và hai giỏ tuyết, Jem nói vậy là sẵn sàng để bắt tay vào làm.
- Anh không nghĩ đây là một mớ lộn xộn hả? - Tôi hỏi.
- Bây giờ trông lộn xộn, nhưng lát nữa thì không đâu, - anh nói.
Jem ôm một đống đất, đắp vào một ụ rồi thêm tiếp một ôm đất nữa, và một ôm nữa cho đến khi anh tạo xong một bức tượng bán thân.
- Jem, em chưa từng nghe có người tuyết da đen bao giờ, - tôi nói.
- Nó sẽ không đen lâu đâu. - anh càu nhàu.
Jem đi kiếm vài cành hồ đào ở sân sau, bện chúng lại, rồi uốn chúng thành những khung xương để phủ đất lên.
- Nó trông giống Stephanie Crawford với hai tay chống nạnh. - tôi nói. - Mập ở giữa và hai cánh tay khẳng khiu.
- Tao sẽ làm cho chúng to hơn. - Jem té nước lên pho tượng bùn rồi đắp thêm đất. Anh nhìn nó ngẫm nghĩ một hồi, rồi anh đắp một cái bụng to bên dưới thắt lưng của người tuyết. Jem nhìn tôi, mắt anh nhấp nháy. - Ông Avery hơi có hình dạng một người tuyết, đúng không?
Jem vốc lên một mớ tuyết và bắt đầu trét lên nó. Anh chỉ cho phép tôi phủ sau lưng, dành những phần phơi ra trước cho anh. Dần dần ông Avery hóa thành trắng.
Dùng những mẩu gỗ làm mắt, mũi, miệng và nút áo, Jem thành công trong việc tạo một ông Avery trông dữ dằn. Một thanh củi nữa làm hoàn tất bức tranh. Jem bước lui và ngắm công trình sáng tạo của anh.
- Nó cũng dễ thương, hé Jem, - tôi nói. - Coi gần giống như nó đang nói chuyện với anh.
- Thì vậy đó, phải không? - Anh bẽn lẽn nói.
Chúng tôi không đợi được tới lúc bố Atticus về dùng bữa trưa, mà gọi điện và nói chúng tôi có một ngạc nhiên cho ông. Ông có vẻ ngạc nhiên thiệt khi thấy hầu hết tuyết ở sân sau được chuyển ra sân trước, nhưng ông nói chúng tôi đã làm một công việc tuyệt vời.
- Bố không biết tụi con đã làm nó như thế nào, - ông nói với Jem, - nhưng từ giờ trở đi bố sẽ không còn lo con sẽ trở nên như thế nào nữa, con trai, con sẽ luôn luôn có ý tưởng.
Tai Jem đỏ lựng trước lời khen của bố Atticus, nhưng anh nhìn một cách ái ngại khi thấy bố Atticus bước lui lại. Bố Atticus nhìn người tuyết một hồi. Ông nhe răng cười, rồi cười to.
- Con trai, bố không thể nói trước con sẽ trở thành gì... một kỹ sư, một luật sư, hoặc một họa sỹ vẽ chân dung. Nhưng con đã phạm tội gần như phỉ báng tại đây trong sân trước. Chúng ta phải cải trang thằng cha này.
Bố Atticus đề nghị rằng Jem gọt bớt phía trước của tạo vật của anh một chút, thay cây chổi cho cây củi, và gắn một cái tạp dề lên nó.
Jem giải thích rằng nếu anh làm vậy, người tuyết sẽ trở nên bẩn thỉu và không còn là người tuyết nữa.
- Bố không quan tâm những gì con làm, miễn là con làm một điều gì đó, - bố Atticus nói. - Con không thể cứ chăm chăm làm những bức hí họa về các hàng xóm.
- Không phải là mô tả tính cách, - Jem nói. - Nó chỉ trông giống ông ấy thôi.
- Ông Avery có thể không nghĩ thế.
- Con biết làm gì rồi! - Jem nói. Anh phóng ra đường, biến vào sân sau của cô Maudie và trở về đầy hoan hỉ. Anh chụp cái mũ của cô lên đầu người tuyết và nhét cái kéo tỉa hàng rào của cô vào chỗ khuỳnh ra ở cánh tay của nó. Bố Atticus nói như vậy có vẻ được.
Cô Maudie mở cửa trước và bước ra hàng hiên. Cô nhìn sang chúng tôi. Bất ngờ cô cười nhăn răng.
- Jem Finch, - cô gọi. - Quỷ sứ, mang mũ trả cho cô, ông tướng!
Jem nhìn bố Atticus, đang đứng lắc đầu.
- Cô ấy chỉ làm nhặng xị lên thôi, - ông nói. - Cô ấy thực sự bị ấn tượng với... công trình của con.
Bố Atticus bước qua lề đường nhà cô Maudie, ở đó hai người sôi nổi chuyện trò, đoạn duy nhất tôi nghe được là
- ...dựng một nhân vật thiệt là lường tịnh [3] trong sân đó! Atticus anh không dạy dỗ bọn nhỏ gì hết trơn!
Đến chiều tuyết ngừng rơi, nhiệt độ xuống thấp, và khi đêm xuống những dự đoán tàn khốc của ông Avery đã thành sự thực: Calpurnia giữ cho mọi lò sưởi trong nhà cháy rực, nhưng chúng tôi vẫn lạnh. Khi bố Atticus về nhà tối đó ông bảo chúng tôi phải ở suốt trong nhà thôi, và hỏi Calpurnia bà có muốn ở lại với chúng tôi đêm nay không. Calpurnia nhìn lên trần nhà cao và những cửa sổ dài rồi nói bà nghĩ bà sẽ ấm hơn nếu được ở nhà của bà. Bố Atticus lái xe đưa bà về.
Trước khi tôi đi ngủ bố Atticus cho thêm than vào lò sưởi trong phòng tôi. Ông nói nhiệt kế chỉ mười sáu, đó là đêm lạnh nhất mà ông từng biết, và rằng người tuyết của chúng tôi bên ngoài đã đông cứng.
Nhiều phút sau, như thể có ai lay tôi thức dậy. Áo choàng của bố Atticus đắp ngang người tôi.
- Trời sáng rồi à?
- Bé con, dậy đi.
Bố Atticus đang cầm áo choàng tắm và áo khoác của tôi.
- Mặc áo choàng vào trước, - ông nói.
Jem đang đứng cạnh bố Atticus, loạng choạng và rối bù. Anh đang giữ chặt áo khoác sát cổ, tay kia nhét kín trong túi. Anh có vẻ béo lên một cách kỳ cục.
- Nhanh lên, cục cưng, - bố Atticus nói. - Giày vớ của con đây.
Đờ đẫn, tôi mang chúng vào.
- Trời sáng rồi hả?
- Không, mới hơn một giờ thôi. Nhanh lên.
Cuối cùng tôi nhận ra có điều gì đó không ổn.
- Chuyện gì vậy?
Đến lúc đó ông không cần nói gì nữa. Giống như bọn chim biết phải bay đi đâu khi trời mưa, tôi cũng biết khu phố tôi đang có biến cố. Nhưng âm thanh giống tiếng lụa phất loạch xoạch và tiếng chân chạy gấp khiến tôi chìm vào nỗi sợ hãi vô vọng.
- Ở nhà ai vậy?
- Nhà cô Maudie, cục cưng, - bố Atticus nhẹ nhàng nói.
Tại cửa trước, chúng tôi thấy lửa phun ra từ những cửa sổ phòng ăn của cô Maudie. Như thể để khẳng định những gì chúng tôi thấy, còi cứu hỏa của thị trấn rú hết cỡ và cứ ở mức độ đó, cứ rú lên.
- Nó cháy rồi, phải không? - Jem rên rỉ.
- Bố e là thế, - bố Atticus nói. - Giờ thì nghe đây, hai đứa. Đi xuống kia đứng trước nhà Radley. Tránh đường, tụi con hiểu không? Nhìn xem gió thổi hướng nào?
- Ồ, - Jem nói. - Bộ mình không phải dọn đồ đạc ra sao?
- Chưa đâu, con trai. Làm như bố bảo. Giờ chạy đi. Chăm sóc Scout, nghe không? Đừng rời mắt khỏi nó.
Với một cái đẩy bố Atticus lùa chúng tôi về phía cổng trước nhà Radley. Chúng tôi đứng nhìn con đường đầy người và xe trong khi lửa lặng lẽ nuốt chửng ngôi nhà cô Maudie.
- Sao họ không nhanh lên, sao họ không nhanh lên... - Jem lầm bầm.
Chúng tôi thấy lý do. Chiếc xe cứu hỏa cũ, chết máy vì trời lạnh, đang được một đám đàn ông đẩy từ thị trấn về. Khi những người đàn ông gắn vòi nước vào họng cột nước cứu hỏa, vòi nước bung ra và nước phun lên, rơi lách tách trên vỉa hè.
- Ô, Chúa ơi, Jem...
Jem vòng tay ôm tôi.
- Suỵt, Scout, - anh nói. - Chưa đến lúc lo. Tao sẽ cho mày biết khi nào phải lo.
Những người đàn ông Maycomb, mặc quần áo trong hoặc ngoài, dài hoặc ngắn đủ cấp độ, khuân đồ đạc trong nhà cô Maudie sang một khu sân ở bên kia đường. Tôi thấy bố Atticus khiêng chiếc ghế xích đu bằng gỗ sồi nặng của cô Maudie, và nghĩ ông thật nhạy cảm khi cứu món đồ mà cô Maudie yêu quý nhất.
Thỉnh thoảng chúng tôi nghe tiếng la. Rồi khuôn mặt ông Avery xuất hiện trên cửa sổ tầng trên. Ông đẩy tấm nệm ra ngoài cửa sổ và ném đồ đạc xuống cho đến khi mọi người la to:
- Xuống đi, Dick! Cầu thang đang cháy! Ra đây, ông Avery!
Ông Avery bắt đầu trèo ra cửa sổ.
- Scout, ông ấy bị kẹt... - Jem thở hổn hển. - Ôi Chúa...
Ông Avery bị kẹt cứng. Tôi vùi đầu vào cánh tay Jem và không dám nhìn nữa cho đến khi Jem la to:
- Ông ấy ra được rồi, Scout! Ông ấy ổn rồi!
Tôi nhìn lên thấy ông Avery băng qua hàng hiên trên gác. Ông thả chân qua lan can và tuột xuống theo một cây cột. Ông té, hét lên và rơi xuống bụi cây của cô Maudie.
Bất ngờ tôi nhận thấy những người đàn ông lùi xa khỏi nhà cô Maudie và di chuyển dọc con đường về phía chúng tôi. Họ không mang vác đồ đạc nữa. Lửa đã đến tầng hai và lan lên mái: các khung cửa sổ đen kịt nổi bật với một khối màu cam sống động ở giữa.
- Jem, trông nó như quả bí ngô...
- Scout, nhìn kìa!
Khói cuộn phía trên nhà tôi và nhà cô Rachel như sương mù trên bờ sông, và người ta đang kéo vòi nước về phía chúng. Đằng sau chúng tôi, xe cứu hỏa từ Abbottsville hú còi rẽ khúc quanh và dừng lại trước nhà chúng tôi.
- Cuốn sách đó... - Tôi nói.
- Cái gì? - Jem hỏi.
- Cuốn Tom Swift đó, nó không phải của em, mà của Dill...
- Đừng lo, Scout, chưa đến lúc phải lo, - Jem nói. Anh chỉ. - Nhìn đằng kia kìa.
Trong một nhóm hàng xóm, bố Atticus đang đứng hai tay thọc vào túi áo khoác. Có vẻ như ông đang theo dõi một trận bóng đá. Cô Maudie bên cạnh ông.
- Thấy chưa, bố đâu có lo, -Jem nói.
- Sao bố không leo lên nóc nhà?
- Bố già rồi, bố sẽ té hãy cổ.
- Anh nghĩ tụi mình có nên kêu bố mang đồ đạc của mình ra không?
- Đừng quấy rầy, bố biết khi nào đến lúc mà, - Jem nói.
Xe cứu hỏa Abbottsville bắt đầu bơm nước lên nhà chúng tôi; một người đàn ông trên mái chỉ những chỗ cần phun nước nhất. Tôi nhìn pho tượng “Thiệt Là Lường Tịnh” của chúng tôi ngả đen và dần dần sụm xuống; cái mũ của cô Maudie nằm yên trên đống tàn tích. Tôi thấy cái kéo tỉa hàng rào của cô. Trong cái nóng giữa ngôi nhà của chúng tôi, nhà của cô Maudie và nhà của cô Rachel, những người đàn ông đã cởi áo khoác và áo choàng tắm từ lâu. Họ chỉ mặc áo ngủ và áo sơ mi ngủ bỏ trong quần mà làm việc, nhưng tôi ý thức rằng tôi dần dần tê cóng ở nơi tôi đứng. Jem cố giữ cho tôi ấm, nhưng đôi tay anh không đủ. Tôi gỡ tay anh ra và ôm lấy vai mình. Nhảy nhót một chút, tôi có lại cảm giác ở dưới chân.
Một xe cứu hỏa khác xuất hiện và dừng trước nhà cô Stephanie Crawford. Không có họng nước cho một vòi nữa, và những người đàn ông cố xối ướt nhà cô bằng những bình chữa cháy cầm tay.
Mái tôn nhà cô Maudie che bớt lửa. Kêu rầm một tiếng, ngôi nhà sụp đổ; lửa tràn khắp nơi, tiếp theo là một cơn mưa mền từ những người trên các mái nhà kế cận, dập tắt các tia lửa và những khúc gỗ đang cháy.
Trời đã rạng trước khi những người đàn ông bỏ đi, ban đầu từng người một, rồi từng nhóm.
Họ đẩy xe cứu hỏa Maycomb trở lại thị trấn, xe Abbottsville đã rút lui, chiếc thứ ba vẫn còn ở đó. Hôm sau chúng tôi nhận ra nó đến từ Clark’s Ferry, cách đây sáu mươi dặm.
Jem với tôi băng qua đường. Cô Maudie đang nhìn chằm chằm cái hố đen bốc khói trong sân nhà cô, và bố Atticus lắc đầu để cho chúng tôi hiểu rằng cô không muốn nói chuyện. Ông dẫn chúng tôi về nhà, ôm vai chúng tôi băng qua con đường đầy tuyết. Ông nói lúc này cô Maudie sẽ ở tạm nhà cô Stephanie.
- Có ai muốn uống sôcôla nóng không? - Ông hỏi. Tôi rùng mình khi bố Atticus nhóm lửa lò trong bếp.
Khi uống ca cao tôi thấy bố Atticus nhìn tôi, lúc đầu với vẻ tò mò, rồi sau với vẻ nghiêm khắc.
- Bố nhớ bố đã biểu con với Jem đứng ở chỗ bố chỉ, - ông nói.
- Thì tụi con làm vậy mà. Tụi con đứng ở...
- Vậy cái mền đó của ai?
- Mền nào?
- Phải, thưa quý cô, cái mền. Nó không phải của nhà mình.
Tôi nhìn xuống và thấy mình đang quấn một cái mền len nâu quanh vai, theo kiểu phụ nữ da đỏ.
- Bố Atticus, con không biết... con...
Tôi quay sang Jem tìm câu trả lời, nhưng Jem thậm chí còn bối rối hơn tôi. Anh nói anh không biết làm sao nó ở đó, tụi con đã làm đúng những gì bố Atticus bảo, tụi con đứng ngay cổng nhà Radley cách xa mọi người, tụi con không xê dịch một tấc... Jem ngừng lại.
- Ông Nathan có mặt chỗ lửa cháy, - anh nói lúng búng, - con thấy ông ấy, con thấy ông ấy, ông ấy đang giật mạnh tấm nệm đó... Bố Atticus, con thề...
- Không sao, con trai. - Bố Atticus cười từ tốn. - Có vẻ như mọi người dân Maycomb đều ra ngoài tối nay, theo cách này hay cách khác. Jem, có một số giấy gói đồ trong phòng đựng chén bát, bố nghĩ vậy. Đi lấy ra đây rồi mình sẽ...
- Bố Atticus, không!
Jem có vẻ mất bình tĩnh. Anh bắt đầu tuôn ra những bí mật của chúng tôi ở mọi nơi, hoàn toàn không quan tâm đến sự an toàn của tôi nếu không muốn nói đến sự an toàn của chính anh, không chừa một thứ gì cả, lỗ hốc, cái quần và mọi thứ.
- ... Ông Nathan trét xi măng vào cây đó, bố Atticus, và ông ta làm vậy để ngăn không cho tụi con tìm thấy các thứ... Ông ta điên, con cho là vậy, như người ta đồn, nhưng bố, con thề trước Chúa là ông ta chưa hề làm hại tụi con, ông ta không hề làm đau tụi con nữa kìa, ông ta có thể cắt cổ con từ tai này sang tai kia nhưng thay vào đó ông ta đã vá quần cho con... Ông ta chưa hề làm gì tụi con hết, bố Atticus...
Bố Atticus nói: “Ồ, con trai”, quá dịu dàng đến độ tôi thấy hết sức phấn khởi. Rõ ràng là bố không chú ý lời nào Jem nói, vì bố chỉ nói là, “Con đúng. Chúng ta nên giữ kín chuyện này với cái mền cho mình. Một ngày nào đó có lẽ Scout có thể cảm ơn ông ta vì đã đắp cho nó”.
- Cám ơn ai? - Tôi hỏi.
- Boo Radley. Tụi con lo nhìn đám cháy mà không nhận ra khi ông ta choàng cái mền lên vai con.
Bao tử tôi tan thành nước và tôi suýt mửa nó ra khi Jem giơ cái mền ra và bò về phía tôi.
- Ông ta lẻn ra khỏi nhà... vòng qua... lặng lẽ, và đi như vậy nè!
Bố nói khô khan.
- Đừng lấy chuyện này làm vinh quang, Jeremy.
Jem nhíu mày:
- Con sẽ không gây bất cứ chuyện gì cho ông ta, - nhưng tôi nhìn thấy tia lửa mạo hiểm mới mẻ trong mắt anh. - Thử nghĩ coi Scout, - anh nói, - chỉ cần mày quay lại, mày đã thấy ông ta.
Calpurnia đánh thức chúng tôi lúc trưa. Bố Atticus đã nói chúng tôi không cần đến trường hôm đó, chúng tôi sẽ chẳng học được gì sau khi thiếu ngủ. Calpurnia nói chúng tôi phải lo dọn dẹp lau chùi sân trước.
Cái mũ của cô Maudie nằm trong lớp băng mỏng, giống như con ruồi trong hổ phách, và chúng tôi phải đào xuống đất để tìm lại cây kéo tỉa hàng rào của cô. Chúng tôi tìm thấy cô ở sân sau, đang nhìn chằm chằm vào những cây đỗ quyên cháy sém lạnh giá của cô.  - Tụi cháu mang trả mấy thứ của cô, cô Maudie, - Jem nói. - Tụi cháu hết sức lấy làm tiếc.
Cô Maudie nhìn quanh, và bóng nụ cười quen thuộc phớt qua trên mặt cô.
- Cô luôn muốn có một ngôi nhà nhỏ hơn, Jem Finch à. Để có thêm sân. Nghĩ coi, bây giờ cô sẽ có thêm đất cho mấy cây đỗ quyên của cô!
- Cô không đau lòng sao, cô Maudie? - Tôi hỏi, đầy ngạc nhiên. Bố Atticus nói gia tài của cô chỉ có ngôi nhà.
- Đau lòng hả, bé con? Ôi, cô ghét cái chuồng bò cũ đó. Cô đã nghĩ đến việc đốt rụi nó cả trăm lần, chỉ sợ họ đưa cô vào viện tâm thần.
- Nhưng...
- Nhưng đừng lo cho cô, Jean Louise Finch. Có nhiều cách để làm chuyện này chuyện nọ mà cháu không biết. Sao cơ, cô sẽ xây cho cô một ngôi nhà nhỏ và kiếm vài người thuê phòng và... ôi, cô sẽ có cái sân đẹp nhất Alabama. Nhà Bellingrath [4] sẽ trông hết sức tầm thường khi cô bắt đầu khu vườn của cô!
Jem và tôi nhìn nhau.
- Làm sao nó bắt lửa vậy, cô Maudie? - Anh hỏi.
- Cô không biết, Jem. Chắc là cái ống thông gió trong nhà bếp, tối qua cô đốt lửa trong đó có mấy cây trồng trong chậu. Nghe nói tối qua cháu có một người bạn bất ngờ, Jean Louise.
- Sao cô biết?
- Atticus nói với cô trên đường xuống thị trấn sáng nay. Nói thật với cháu, cô thích ở cạnh cháu. Nhưng cô cũng đủ hiểu biết để không xen vào chuyện của cháu.
Cô Maudie làm tôi bối rối. Với hầu hết tài sản đã bị mất và cái sân yêu quý chỉ còn là một đống hỗn độn, cô vẫn quan tâm một cách chân thành và mạnh mẽ đến những vấn đề của Jem và tôi.
Cô hẳn đã thấy vẻ lúng túng của chúng tôi. Cô nói:
- Điều duy nhất tối hôm qua cô quan tâm là sự nguy hiểm và xáo động mà vụ cháy gây ra. Toàn bộ khu này có thể bị cháy rụi. Ông Avery chắc phải nằm trên giường cả tuần. Ông ấy bị té nặng. Ông ấy già rồi đâu còn làm những việc như vậy được và cô đã nói như thế với ông ấy. Chừng nào cô rảnh tay và khi cô Stephanie Crawford không dòm ngó, cô sẽ làm cho ông ấy một cái bánh nướng Lane cực ngon. Cô Stephanie đó cứ rình mò công thức làm bánh này của cô suốt ba mươi năm nay, và nếu cô ấy nghĩ cô sẽ cho cô ta công thức đó chỉ bởi vì cô ở với cô ấy thì cô ấy lầm to.
Tôi cho rằng nếu cô Maudie ngã bệnh và cho cô Stephanie công thức đó, thì cô ấy cũng không làm theo. Đã có lần cô Maudie cho tôi xem công thức đó: ngoài các nguyên liệu khác, công thức này còn ghi một tách đường lớn.
Đó là một ngày yên tĩnh. Không khí quá lạnh và trong trẻo đến độ chúng tôi nghe tiếng đồng hồ tòa án kêu lách cách, rổn rang và căng thẳng trước khi báo giờ. Mũi cô Maudie có một màu mà trước đây tôi chưa từng thấy và tôi hỏi về nó.
- Cô đã ngồi ngoài này từ sáu giờ, - cô nói. - Đến bây giờ chắc nó bị đóng băng rồi.
Cô giơ hai bàn tay lên. Một mạng lưới những đường bé xíu đan ngang dọc trên lòng bàn tay, ngả màu vì đất và máu khô.
- Cô làm hư tay hết rồi, - Jem nói. - Sao cô không thuê một người da màu?
Giọng của Jem không hề mang vẻ hy sinh tự nguyện khi anh nói thêm:
- Hoặc Scout với cháu, tụi cháu có thể giúp cô.
Cô Maudie nói:
- Cám ơn các cháu, nhưng các cháu có công việc riêng bên nhà mà. - Cô chỉ qua sân của bọn tôi.
- Ý cô muốn nói cái tượng Lường Tịch hả? - Tôi hỏi. - Ui chao, tụi cháu có thể cào đắp nó lên trong nháy mắt.
Cô Maudiee nhìn tôi, môi cô động đậy một cách lặng lẽ. Bất chợt cô đặt hai tay lên đầu rồi hét lên thích thú. Khi chúng tôi rời chỗ cô, cô vẫn cười rinh rích.
Jem nói anh không biết cô có vấn đề gì - cô Maudie vẫn là như vậy mà.
-----------
1. Đá Rosetta được phát hiện năm 1799 ở Ai Cập, Đá Rosetta là một khối phún xuất thạch lớn có khắc văn bia về một đạo luật được ban hành năm 196 trước Công nguyên. Được viết bằng ba thứ tiếng, tảng đá này đem lại cho giới khảo cổ nhiều manh mối về ý nghĩa của các văn bản bằng chữ tượng hình người Ai Cập.
2. Appomattox là một ngôi làng xưa ở miền trung Virginia. Ngày 9/4/1865, tướng Robert E. Lee của miền Nam đầu hàng tướng Ullysses S. Grant của miền Bắc tại Pháp đình Appomattox, chấm dứt cuộc Nội chiến Mỹ.
3. Lường tịnh (tạm dịch chữ morphodite trong nguyên bản): Scout nghe nhầm lời cô Maudie, hẳn cô đã dùng chữ hermaphrodite (động thực vật lưỡng tính) để chỉ thằng người tuyết khi cô thấy nó có nét đàn ông lẫn đàn bà. Morphodite là một từ vô nghĩa do Harper Lee bịa ra nhưng sau này được nhiều tác giả Mỹ sử dụng lại.
4. Bellingrath: gồm một dinh thự và nhiều khu vườn ở Mobile, Alabama, rộng 275.186m2, mở cửa cho thăm quan từ 1932 và được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia năm 1982.

Chương 9

- Mày có thể rút lại câu đó, nhóc!
Lệnh này, tôi đưa ra cho Cecil Jacobs, là một khởi đầu cho một thời kỳ khó chịu cho Jem và tôi. Nắm tay tôi siết chặt lại và tôi sẵn sàng bung nó ra. Bố Atticus đã đe với tôi rằng ông sẽ dần tôi nhừ xương nếu nghe tôi đánh lộn lần nữa; tôi đã quá lớn và quá to cho những trò trẻ con như thế, và tôi càng sớm học được cách kiềm chế, thì mọi người càng hài lòng hơn. Tôi đã nhanh chóng quên điều đó.
Cecil Jacobs đã làm tôi quên. Hôm qua nó rêu rao trong sân trường rằng bố của Scout Finch biện hộ cho bọn mọi đen. Tôi phủ nhận điều đó, nhưng kể lại với Jem.
- Nó nói vậy là có ý gì? - Tôi hỏi.
- Chẳng có gì, - Jem nói. - Hỏi bố Atticus, bố sẽ nói cho nghe.
- Bố biện hộ cho bọn mọi đen hả bố Atticus? - Tối đó tôi hỏi ông.
- Đương nhiên. Đừng gọi là mọi đen, Scout. Gọi thế dung tục lắm.
- Ở trường ai cũng gọi vậy hết.
- Từ giờ trở đi mọi người cứ làm vậy trừ một người...
- Được rồi, nếu bố không muốn con lớn lên với kiểu ăn nói đó thì sao bố cho con đi học?
Bố tôi nhìn tôi dịu dàng, mắt ông ánh lên vẻ thú vị. Bất chấp thỏa hiệp của chúng tôi, chiến dịch trốn đi học của tôi vẫn tiếp tục dưới hình thức này hoặc hình thức khác kể từ ngày khó chịu trong ngày đầu tiên đến trường của tôi: đầu tháng Chín rồi tôi còn bị cảm giác nản chí, đờ đẫn và những cơn sôi ruột nhẹ. Tôi đã phải trả hai mươi lăm xu cho đặc ân được cọ xát đầu tôi với đầu đứa con trai người đầu bếp của cô Rachel, đứa bị chứng lác đồng tiền khủng khiếp. Nó không hết.
Nhưng tôi còn ưu tư về một cục xương khác.
- Bộ luật sư lúc nào cũng biện hộ cho bọn... ờ, Da đen hả, bố Atticus?
- Dĩ nhiên vậy rồi, Scout.
- Vậy sao Cecil nói bố bảo vệ bọn mọi đen? Nó làm như bố đang điều hành một lò rượu lậu vậy.
Bố Atticus thở dài.
- Đơn giản là bố đang biện hộ cho một người Da đen - tên anh ta là Tom Robinson. Anh ta sống ở một khu định cư nhỏ đằng sau bãi rác thị trấn. Anh ta là thành viên trong giáo phái của Calpurnia, và Calpurnia biết rõ gia đình anh ta. bà nói họ là người đàng hoàng. Scout, con chưa đủ lớn để hiểu một số điều, nhưng có nhiều lời đồn trong thị trấn với ý rằng bố không nên làm gì nhiều trong việc biện hộ cho anh này. Đó là một vụ kỳ lạ... cho đến mùa hè nó mới được đưa ra xử. John Taylor khá tử tế khi cho chúng ta được hoãn lại...
- Nếu người ta nói bố không nên biện hộ cho anh ta, vậy sao bố lại làm?
- Vì một số lý do, - bố Atticus nói. - Lý do chính là, nếu bố không làm được bố không thể ngẩng cao đầu trong thị trấn này được, bố không thể đại diện hạt này trong cơ quan lập pháp, thậm chí bố không thể bảo con hay Jem đừng làm điều gì đó nữa.
- Ý bố nếu không biện hộ cho người đó, Jem và con sẽ không nể phục bố nữa hả?
- Đại loại là như vậy.
- Tại sao?
- Tại vì bố không thể yêu cầu con nể phục bố nữa. Scout, đơn giản bởi vì bản chất của mỗi công việc, mỗi luật sư trong đời mình ít nhất có một vụ tác động đến cá nhân ông ta. Vụ này là của bố, bố cho là vậy. Con có thể nghe một số lời đồn xấu về vụ này ở trường, nhưng nếu được thì hãy làm cho bố một điều: con hãy ngẩng cao đầu và hạ nắm đấm xuống. Cho dù ai nói bất cứ điều gì với con, đừng để chúng khiến con nổi giận. Cố đấu tranh bằng cái đầu của con cho một sự thay đổi... Đây là một việc tốt, cho dù nó cản trở việc học.
- Bố Atticus, mình sẽ thắng chứ?
- Không, cục cưng.
- Vậy tại sao...
- Đơn giản bởi vì cho dù chúng ta đã bị đánh bại một trăm năm trước khi chúng ta bắt đầu thì đó cũng đâu phải là lý do khiến chúng ta không cố thắng, - bố Atticus nói.
- Bố nói giống như anh họ Ike Finch, - tôi nói.
Ike Finch là một cựu binh miền Nam thời Nội chiến duy nhất còn sống của hạt Maycomb. Ông có bộ râu kiểu tướng Hood mà ông rất tự hào. Ít nhất mỗi năm một lần bố Atticus, Jem và tôi đến thăm ông, và tôi thường phải hôn ông. Đó là một điều khủng khiếp. Jem và tôi lắng nghe một cách kính trọng khi bố Atticus và bác Ike nhắc lại cuộc chiến tranh. “Cho anh biết, Atticus”, bác Ike vẫn nói, “Hiệp ước Dung hòa Missouri [1] chính là thứ đã đánh bại chúng ta, nhưng nếu phải sống lại thời đó một lần nữa tôi sẽ đi lại đúng từng bước y như tôi đã làm trước đây và hơn nữa lần này tôi sẽ hạ gục bọn chúng... Vào năm 1864, khi tướng Stonewall Jackson tỉnh lại với câu - xin lỗi các anh, những chàng trai trẻ tuổi. Lúc ấy thì Ol’ Blue Light [2] đã lên thiên đàng rồi, cầu Chúa nguôi giận...”
- Lại đây, Scout, - bố Atticus nói. Tôi bò lên đùi và rúc đầu dưới cằm ông. Ông ôm và ru tôi dịu dàng. - Lần này khác, - ông nói. - Lần này chúng ta không chiến đấu với bọn Yankee [3], mà đang chiến đấu với bạn bè của mình. Nhưng hãy nhớ điều này, dù cho mọi việc có cay đắng thế nào đi nữa, họ vẫn là bạn bè của chúng ta và đây vẫn là nhà của chúng ta.
Với ý nghĩ này trong đầu, hôm sau tôi đối mặt với Cecil trong sân trường.
- Mày rút lại lời nói đó không, nhóc?
- Mày kiếm chuyện với tao trước! - Nó gào lên. - Nhà tao nói ba mày là một kẻ đáng hổ thẹn và thằng mọi đen đó phải bị treo cổ ở tháp nước!
Tôi nhắm kỹ vào nó, rồi nhớ lại những gì bố Atticus nói, tôi buông nắm đấm xuống và bỏ đi.
Câu “Scout là một đứa-hèn-nhát!” vang lên trong tai tôi. Đó là lần đầu tôi từ bỏ một cuộc đánh lộn.
Dù thế nào thì nếu đánh nhau với Cecil tôi sẽ phụ lòng bố Atticus. Bố Atticus hiếm khi bảo Jem và tôi làm điều gì đó cho ông. Tôi có thể chấp nhận bị gọi là kẻ hèn nhát vì ông. Tôi có thể cực kỳ ngon lành vì đã nhớ lại lời bố, và cần tiếp tục ngon lành như thế trong ba tuần.
Rồi Giáng sinh đến và tai họa giáng xuống.
Jem và tôi nghĩ tới Giáng sinh với những cảm xúc lẫn lộn. Khía cạnh hay ho là cây Giáng sinh và sự có mặt của chú Jack Finch. Ngày áp lễ Giáng sinh nào chúng tôi cũng đi đón chú Jack tại nhà ga Maycomb, và chú sẽ ở lại với chúng tôi một tuần.
Một cú tung đồng tiền là cho thấy ngay bản chất bất biến của bác Alexandra và Francis.
Tôi cho rằng mình nên kể cả bác Jimmy, chồng của bác Alexandra, nhưng vì bác không hề nói với tôi một tiếng nào trong đời tôi ngoại trừ một lần bác bảo “Xuống khỏi hàng rào”, nên tôi thấy chẳng có lý do gì để chú ý đến bác ấy cả. Mà cả bác Alexandra cũng vậy nữa. Hồi xưa, trong cơn bột phát tình thân, bác ấy và Jimmy đã cho ra đời một đứa con trai tên Henry, tay này đã bỏ nhà đi ngay khi có đủ khả năng, lập gia đình, và cho ra đời Francis. Henry và vợ gửi Francis ở nhà ông bà nội nó mỗi Giáng sinh, rồi theo đuổi những lạc thú riêng của họ.
Dù có thở dài bao nhiêu cũng không thuyết phục được bố Atticus cho chúng tôi đón Giáng sinh ở nhà. Chúng tôi luôn về Finch’s Landing vào Giáng sinh từ hồi tôi bắt đầu nhớ được tới giờ. Chuyện bác Alexandra là một đầu bếp tuyệt vời cũng là một đền bù cho việc bị buộc phải trải qua kỳ lễ thánh với Francis Hancock. Nó lớn hơn tôi một tuổi, và nói chung là tôi tránh nó: nó thích thú mọi thứ tôi phản đối, và không ưa những trò tiêu khiển chân chất của tôi.
Bác Alexandra là chị của bố Atticus, nhưng khi Jem nói với tôi về những trẻ sơ sinh bị đánh tráo và anh chị em ruột, tôi kết luận rằng bác đã bị đánh tráo khi ra đời, rằng ông bà nội tôi chắc đã nhận được một Crawford thay vì một Finch. Nếu tôi đã từng ấp ủ các khái niệm bí ẩn về những ngọn núi vốn có vẻ ám ảnh các luật sư và quan tòa, thì bác Alexandra sẽ giống với ngọn Everest: suốt thời thơ ấu của tôi, bác lạnh lẽo và ở nguyên đó.
Khi chú Jack nhảy xuống khỏi xe lửa vào ngày áp lễ Giáng sinh, chúng tôi phải chờ người khuân vác trao cho chú hai cái túi dài. Jem và tôi luôn nghĩ thật tức cười khi chú Jack hôn phớt lên má bố Atticus; cả đời tụi tôi chỉ được thấy hai người đàn ông hôn nhau là họ. Chú Jack bắt tay Jem và tung tôi lên cao, nhưng không đủ cao: chú Jack thấp hơn bố Atticus một cái đầu; chú nhóc của gia đình, chú là em của bác Alexandra. Chú và bác trông giống nhau, nhưng chú Jack tận dụng được khuôn mặt của mình: chúng tôi chẳng bao giờ phải cảnh giác với cái mũi và chiếc cằm nhọn của chú.
Chú là một trong số vài con người khoa học mà không hề làm tôi khiếp sợ, có lẽ vì chú chưa bao giờ cư xử như một bác sĩ. Bất cứ khi nào chú làm một việc chăm sóc nho nhỏ gì đó thay cho Jem đối với tôi, như lấy một cái dằm ra khỏi chân, chú sẽ nói chính xác việc chú sắp làm, cho chúng tôi ước tính về mức độ gây đau của nó, và giải thích công dụng của bất cứ cái kẹp nào chú dùng. Một Giáng sinh nọ, tôi trốn vào góc ôm cái dằm xoắn trong bàn chân, không cho ai đến gần. Khi chú Jack bắt gặp tôi, chú khiến tôi phá lên cười về chuyện một tay thuyết giáo rất ghét đi nhà thờ đến độ mỗi ngày ông đều mặc áo khoác ngủ đứng ở cổng, hút bát điếu và nói những bài thuyết giáo năm phút cho bất cứ khách qua đường nào cần sự thư thái tinh thần. Tôi ngắt ngang để hỏi chú chừng nào chú sẽ rút cái dằm ra, nhưng chú đã giơ lên cái dằm dính máu trong cái nhíp và nói chú đã rút nó ra trong lúc tôi đang cười ngặt nghẽo, đó là thứ được gọi là tính tương đối.
- Có cái gì trong mấy cái túi đó vậy? - Tôi hỏi chú, chỉ mấy cái gói dài mà người khuân vác đưa cho chú.
- Không phải việc của cháu, - chú nói.
Jem nói:
- Rose Aylmer khỏe không ạ?
Rose Aylmer là con mèo của chú Jack. Nó là con mèo cái vàng tuyệt đẹp mà chú Jack xếp vào loại một trong vài giống cái mà chú có thể chịu đựng suốt đời. Chú thò tay vào túi áo khoác lôi ra mấy bức ảnh chụp. Chúng tôi ngắm nghía chúng.
- Nó mập lên há, - tôi nói.
- Chú nghĩ thế. Nó ăn hết mọi ngón tay và lỗ tai bỏ lại ở bệnh viện.
- Ối, chuyện gì thổ tả thế, - tôi nói.
- Cháu nói gì?
Bố Atticus nói:
- Đừng chú ý đến nó, Jack. Con bé đang thử chú đấy. Calpurnia nói con bé biết rủa rất lưu loát cả tuần nay.
Chú Jack nhướn mày và chẳng nói gì.
Tôi đang thực hiện một lý thuyết mơ hồ, ngoài sức hấp dẫn tự nhiên của những từ như thế, rằng nếu bố Atticus phát hiện ra tôi đã lượm lặt những từ như vậy ở trường học ông sẽ không bắt tôi đi học nữa.
Nhưng trong bữa ăn tối đó khi tôi yêu cầu chú đưa giùm tôi miếng giăm bông chết tiệt, chú Jack chỉ vào tôi.
- Ăn xong ra gặp riêng chú nhé, cô bé. - chú nói.
Ăn tối xong, chú Jack ra phòng khách và ngồi xuống. Chú vỗ đùi cho tôi đến ngồi trên đùi chú. Tôi thích ngửi chú: chú giống như chai rượu và đôi khi có mùi ngọt ngào thú vị. Chú vén mớ tóc ở trán tôi và nhìn tôi.
- Cháu giống Atticus hơn mẹ cháu nhiều, - chú nói. - Cháu cũng lớn so với cái quần cháu mặc một chút.
- Cháu nghĩ là nó rất vừa.
- Hiện giờ cháu thích những từ như chết tiệt và quỷ sứ, phải không?
Tôi nói tôi cho là vậy.
- Chú thì không, - chú nói, - không thích trừ khi có sự khiêu khích dữ dội khiến chú muốn xài tới chúng. Chú sẽ ở đây một tuần, và chú không muốn nghe bất cứ từ nào giống vậy trong khi chú ở đây. Scout, cháu sẽ gặp rắc rối nếu cháu tiếp tục nói những điều như thế. Cháu muốn lớn lên trở thành một quý cô, đúng không?
Tôi nói không hẳn lắm.
- Dĩ nhiên là cháu muốn. Thôi bây giờ mình lại chỗ cây thông đi.
Chúng tôi trang trí cây thông cho đến khi đi ngủ, và đêm đó tôi mơ về hai gói dài cho Jem và tôi. Sáng hôm sau Jem và tôi lao vào chúng: chúng là của bố Atticus, bố đã viết thư bảo chú Jack mua chúng cho tụi tôi, và chúng là thứ bọn tôi đã hỏi xin.
- Đừng chĩa súng trong nhà, - bố Atticus nói, khi Jem nhắm vào một bức tranh trên tường.
- Anh phải dạy tụi nó cách bắn, - chú Jack nói.
- Đó là việc của chú, - bố Atticus nói. - Tôi chỉ chấp thuận điều không thể tránh khỏi.
Bố Atticus phải dùng giọng nói ở pháp đình mới kéo được chúng tôi khỏi cây thông. Ông không cho chúng tôi mang cây súng hơi của chúng tôi đến Landing (Tôi đã nghĩ đến việc bắn Francis) và nói nếu chúng tôi phạm một hành động sai lầm ông sẽ tịch thu chúng vĩnh viễn.
Finch’s Landing gồm ba trăm sáu mươi sáu bậc cấp từ một mỏm đá cao đi xuống và kết thúc ở một đê chắn sóng. Xuôi theo dòng sông, bên kia mỏm đá, là vết tích của một bãi bốc dỡ bông vải, nơi những người Da đen nhà Finch chất các kiện hàng và nông sản, dỡ những khối nước đá, bột mì và đường, nông cụ, và quần áo cho phụ nữ. Một con đường hai vết lún chạy từ bờ sông và biến mất giữa những hàng cây tối. Cuối đường là ngôi nhà trắng hai tầng với hàng hiên bao quanh ở cả trên lầu và tầng trệt. Lúc về già, cụ tổ Simon Finch của chúng tôi đã xây nó để làm vui lòng người vợ hay cằn nhằn của ông; nhưng với các hàng hiên, mọi nét tương đồng với những ngôi nhà bình thường ở thời đại của nó kết thúc. Những sắp xếp bên trong của ngôi nhà Finch biểu thị sự thật thà của Simon và sự tự tin tuyệt đối của ông khi xét đoán con cháu mình.
Trên lầu có sáu phòng ngủ, bốn cho tám trẻ gái, một cho Welcome Finch, con trai duy nhất, và một cho họ hàng đến chơi. Khá đơn giản; nhưng phòng của đám con gái chỉ có một cầu thang đi lên, phòng của Welcome và phòng của khách đi bằng cầu thang khác. Cầu thang lên phòng con gái nằm trong phòng ngủ của ba má chúng ngay tầng trệt, vì vậy Simon luôn luôn biết giờ giấc đi về ban đêm của lũ con gái ông.
Có một nhà bếp tách khỏi phần còn lại của ngôi nhà, nối nhau bằng một lối đi hẹp bằng gỗ; trong sân sau có một cái chuông gỉ trên một cây sào, được dùng để tập trung nhân công nông trại hoặc phát tín hiệu báo nguy; trên mái có một sân thượng với lan can bao quanh, nhưng không có quả phụ nào đi dạo trên đó cả [4] - từ chỗ đó, Simon theo dõi các đốc công, quan sát thuyền bè trên sông, và nhìn vào sinh hoạt của những chủ đất xung quanh.
Cùng với ngôi nhà là truyền thuyết bình thường về các Yankee: một phụ nữ nhà Finch, vừa mới đính hôn, đã mặc hết quần áo cưới của mình để cứu chúng khỏi những kẻ cướp bóc trong vùng; bà bị kẹt ngay cửa dẫn đến cầu thang lên phòng con gái nhưng được xối nước vào và cuối cùng cũng đẩy lọt được qua. Khi chúng tôi đến Landing, bác Alexandra hôn chú Jack, Francis hôn chú Jack, bác Jimmy lặng lẽ bắt tay chú Jack; Jem và tôi trao quà của chúng tôi cho Francis, nó cũng cho tụi tôi một món quà. Jem cảm nhận được tuổi của anh và bị hút về phía người lớn nên anh để tôi chơi với đứa cháu họ của chúng tôi. Francis lên tám và chải dầu vuốt mái tóc nó ra sau.
- Giáng sinh mày được cho cái gì? - Tôi hỏi một cách lịch sự.
- Đúng thứ tao yêu cầu, - nó nói. Francis đã đòi một cái quần lửng, một cái cặp da màu đỏ, năm áo sơ mi và một cái nơ bướm thả.
- Vậy là quá bảnh rồi, - tôi nói xạo. - Jem với tao được hai khẩu súng hơi, và Jem có một bộ thí nghiệm hóa học...
- Chắc là thứ đồ chơi chứ gì.
- Không, một bộ thiệt. Anh ấy sẽ làm cho tao một thứ mực vô hình, và tao sẽ dùng nó viết thư cho Dill.
Francis hỏi công dụng của thứ đó.
- Mày không hình dung được vẻ mặt của nó khi nó nhận lá thư của tao mà không có gì trong đó sao? Cái đó làm nó điên lên được.
Việc nói chuyện với Francis cho tôi cảm giác đang chìm từ từ xuống đáy đại dương. Nó là đứa bé đáng chán nhất tôi từng gặp. Vì nó sống ở Mobile, nó không thể thông tin về tôi cho ban giám hiệu trường, nhưng tìm cách nói mọi thứ nó biết cho bác Alexandra, rồi bà lại kể hết cho bố Atticus nghe, ông hoặc quên nó hoặc trách mắng tôi, tùy theo cái gì đánh vào trí tưởng tượng của ông. Nhưng lần duy nhất tôi từng nghe bố Atticus nói chuyện gay gắt với người khác là khi có lần tôi nghe ông nói, “Chị à, em làm điều tốt nhất trong khả năng mình cho chúng!”. Chuyện lần đó có liên quan đến việc tôi cứ mặc bộ áo liền quần suốt.
Bác Alexandra chú ý quá đáng đến vấn đề quần áo của tôi. Tôi hầu như không thể hy vọng trở thành một quý cô nếu cứ mặc quần chẽn; tôi nói mình không thể làm gì trong bộ áo váy, bác nói rằng tôi không có nhiệm vụ làm những việc đòi hỏi mặc quần tây. Quan điểm của bác Alexandra về cung cách của tôi liên quan tới việc chơi với những bếp lò nhỏ, bộ đồ pha trà và đeo vòng cổ hiệu Add-A-Pearl mà bác cho tôi khi tôi mới ra đời, hơn nữa tôi phải là một tia nắng ấm trong cuộc đời cô độc của bố tôi. Tôi đưa ra ý kiến rằng người ta có thể là tia nắng chiếc quần tây cũng được mà, nhưng bác nói rằng người ta phải cư xử giống như một tia nắng, rằng tôi được sinh ra tốt đẹp nhưng mỗi năm một tệ hại hơn. Bác làm tổn thương tình cảm của tôi và gây phiền hà cho tôi, nhưng khi tôi hỏi bố Atticus về chuyện này, ông nói đã có đủ những tia nắng trong gia đình này và tôi cứ lo việc của tôi, ông không ưu tư lắm về cung cách của tôi.
Ở bữa ăn Giáng sinh, tôi ngồi tại chiếc bàn nhỏ trong phòng ăn; Jem và Francis ngồi với người lớn tại bàn ăn lớn. Bác Alexandra tiếp tục cô lập tôi rất lâu sau khi Jem và Francis tiến dần đến bàn ăn lớn. Tôi thường tự hỏi bác nghĩ tôi sẽ làm gì, đứng lên và ném một cái gì đó chăng? Đôi khi tôi nghĩ đến việc nói với bác nếu bác cho phép tôi ngồi tại bàn lớn với những người kia chỉ một lần thôi, tôi sẽ chứng minh cho bác thấy tôi có thể lịch sự đến thế nào; rốt cuộc, tôi ăn ở nhà mỗi ngày và không xảy ra thiệt hại gì đáng kể. Khi tôi xin bố Atticus sử dụng ảnh hưởng của ông, ông nói ông chả có ảnh hưởng gì cả... chúng ta là khách, chúng ta ngồi vào nơi bác bảo chúng ta ngồi. Ông cũng nói bác Alexandra không hiểu con gái nhiều, bác không có con gái.
Nhưng tài nấu nướng của bác bù đắp cho mọi thứ: ba món thịt, rau mùa hè từ những chiếc kệ trong tủ đựng thức ăn; dưa, hồ đào, hai loại bánh và món tráng miệng trái cây trộn dừa tạo thành một bữa Giáng sinh khiêm tốn. Sau đó, người lớn sang phòng khách và ngồi rải rác trong trạng thái lừ đừ. Jem nằm trên sàn nhà và tôi đi ra sân sau.
- Mặc áo khoác vào, - bố Atticus nói một cách lơ mơ, vì vậy tôi không nghe ông.
Francis ngồi cạnh tôi trên bậc thềm sau nhà.
- Bữa ăn thiệt hết ý, - tôi nói.
- Bà nội là đầu bếp tuyện vời, - Francis nói. - Bà sẽ dạy tao cách nấu ăn.
- Con trai không nấu bếp. - Tôi cười hinh híc trước ý nghĩ Jem mặc cái tạp dề.
- Bà nội nói tất cả đàn ông phải học nấu ăn, rằng đàn ông phải chăm sóc vợ và phục vụ họ khi họ cảm thấy không thoải mái, - thằng cháu họ tôi nói.
- Tao không muốn Dill phục vụ tao, - tôi nói. - Tao thích phục vụ nó hơn.
- Dill?
- Phải. Chưa nói gì về chuyện đó, nhưng tụi tao sẽ cưới nhau ngay khi tụi tao lớn lên. Mùa hè rồi nó hỏi cưới tao.
Francis chế nhạo.
- Có vấn đề gì với nó hả? - Tôi hỏi. - Đâu có chuyện gì với nó đâu.
- Ý mày nói cái thằng ẻo lả mà bà nội nói mỗi mùa hè đều về ở với cô Rachel đó hả?
- Đó đúng là người tao muốn nói.
- Tao rành nó quá mà, - Francis nói.
- Cái gì về nó?
- Bà nội nói nó không có nhà...
- Có mà, nó sống ở Meridian.
- ... nó chỉ được chuyển từ nhà người bà con này đến nhà người bà con khác, còn cô Rachel lo giữ nó vào mỗi mùa hè.
- Francis, không phải vậy!
Francis cười vào mặt tôi.
- Có khi mày quá ngốc, Jean Louise. Tao đoán mày chẳng biết gì hơn.
- Ý mày là sao?
- Nếu ông Atticus để mày chạy chơi loanh quanh với mấy con chó lạc, thì đó là việc của riêng ông, giống như bà nội nói, vì vậy đó không phải là lỗi của mày. Ngoài ra tao nghĩ nếu ông Atticus là một kẻ yêu bọn mọi đen thì đó cũng không phải là lỗi của mày, nhưng tao ở đây để nói với mày chuyện đó chắc chắn làm xấu mặt những người còn lại của dòng họ này...
- Francis, mày muốn nói cái quái quỷ gì vậy?
- Tao nói vậy đó. Bà nội nói chuyện ba mày để tụi mày sống bừa bãi tùy ý đã đủ tệ rồi, nhưng giờ ông lại té ra thành kẻ yêu bọn mọi đen thì chúng ta sẽ không bao giờ có thể đi lại trên đường phố Maycomb được nữa. Ông ấy đang hủy hoại dòng họ này, ông đang làm vậy đó.
Francis đứng dậy và chạy xuống lối đi hẹp dẫn tới nhà bếp cũ. Ở khoảng cách an toàn nó la to:
- Ba mày chẳng là gì ngoài một kẻ yêu bọn mọi đen!
- Không phải thế! - tôi gầm lên. - Tao không biết mày đang nói về cái gì, nhưng tốt nhất mày nên ngưng trò này ngay lập tức!
Tôi phóng khỏi bậc thềm và chạy xuống lối đi. Tôi tóm cổ Francis dễ dàng và bảo nó rút lại lời nói ngay.
Francis vùng thoát và chạy nhanh vào nhà bếp cũ.
- Đồ yêu bọn mọi đen! - Nó gào lên.
Khi rình con mồi của mình, tốt nhất là cứ thong thả. Chẳng nói gì, nhưng chắc chắn nó sẽ tò mò và hiện ra. Francis xuất hiện ngay cửa bếp.
- Mày vẫn còn nổi sùng hả, Jean Louise? - Nó ngập ngừng hỏi.
- Chẳng có gì để nói, - tôi đáp.
Francis bước lên lối đi.
- Mày rút lại lời nói đó không, Fra-a-ancis?
Nhưng tôi đã động thủ quá nhanh. Francis lui trở vào nhà bếp, vì vậy tôi rút về bậc thềm. Tôi có thể chờ một cách kiên nhẫn. Tôi đã ngồi đó có lẽ cỡ năm phút thì nghe bác Alexandra gọi:
- Francis đâu rồi?
- Nó ở trong bếp.
- Nó biết nó không được chơi trong đó mà.
Francis bước ra khỏi cửa và gào lên:
- Bà nội, cô ấy nhốt con trong này, không cho ra!
- Chuyện gì vậy, Jean Louise?
Tôi nhìn lên bác Alexandra.
- Cháu không nhốt nó trong đó, bác, cháu không giữ nó.
- Có, nó có, - Francis la to, - nó không cho con ra!
- Tụi bay làm nhặng xị lên đó hả?
- Jean Louise nổi sùng với con, bà nội. - Francis kêu lên.
- Francis, ra khỏi đó! Jean Louise, nếu bác còn nghe cháu nói một từ nào như thế nữa bác sẽ mách ba cháu. Hồi nãy bác nghe cháu nói từ quái quỷ phải không?
- Không ạ.
- Bác nghĩ là có. Tốt hơn là đừng để bác nghe từ đó lần nữa.
Bác Alexandra là người rình nghe ở hiên sau. Khi bác đi khuất Francis ló đầu ra nhăn nhở cười.
- Đừng có lừa tao. - nó nói.
Nó phóng ra sân và giữ khoảng cách, đá những bụi cỏ, thỉnh thoảng quay sang cười tôi. Jem xuất hiện trên hiên nhà, nhìn chúng tôi, rồi bỏ đi. Francis trèo lên cây mimosa, tuột xuống, đút hai tay vào túi quần và đi vòng quanh sân.
- Ha! - nó nói. Tôi hỏi nó nghĩ nó là ai, chú Jack chắc? Francis nói nó nghĩ là tôi đã bị rầy rồi, tôi chỉ nên ngồi đó và để nó yên.
- Tao không thèm quấy mày, - tôi nói.
Francis nhìn kỹ tôi, kết luận rằng tôi đã bị khuất phục, và ngân nga khe khẽ, “Đồ yêu bọn mọi đen...”
Lần này, tôi đấm vào răng cửa của nó đến toác da đốt ngón tay tới tận xương. Tay trái tôi tê dại, tôi chuyển sang đánh bằng tay phải, nhưng không được lâu. Chú Jack giữ chặt hai cánh tay tôi sát hông và nói.
- Đứng im!
Bác Alexandra chăm sóc Francis, lấy khăn tay chùi nước mắt cho nó, xoa đầu nó, vỗ má nó.
Bố Atticus, Jem, và chú Jimmy ra tới hiên sau thì Francis bắt đầu gào.
- Đứa nào gây sự trước? - Chú Jack hỏi.
Francis và tôi chỉ nhau.
- Bà nội, - nó hét, - nó gọi con là con điếm rồi nhảy xổ vào con!
- Đúng không, Scout? - Chú Jack hỏi.
- Cháu cho là như vậy.
Khi chú Jack nhìn tôi, nét mặt chú giống hệt mặt bác Alexandra.
- Cháu có biết là chú đã nói rằng cháu sẽ gặp rắc rối nếu dùng những từ như thế không? Chú có nói với cháu rồi, đúng không?
- Vâng, nhưng...
- Giờ cháu gặp rắc rối rồi đó. Đứng đó.
Tôi đang cân nhắc hoặc đứng đó hoặc chạy đi và nấn ná không quyết định quá lâu: tôi quay người để chạy trốn nhưng chú Jack nhanh hơn. Tôi thấy mình đột nhiên dí mặt xuống nhìn một con kiến bé xíu vật lộn với vụn bánh mì trên cỏ.
- Cháu không bao giờ nói chuyện lại với chú chừng nào cháu còn sống! Cháu ghét chú và coi thường chú và hy vọng mai chú chết!
Một tuyên bố có vẻ như khích lệ chú Jack, nhiều hơn bất cứ gì khác. Tôi chạy đến chỗ bố Atticus tìm sự vỗ về, nhưng ông nói rằng tôi đáng bị như vậy và đây là lúc chúng tôi nên về nhà. Tôi chui vào băng sau xe mà không chào tạm biệt bất cứ ai, và tới nhà tôi chạy vào phòng mình, đóng sầm cửa lại. Jem cố nói điều gì tốt đẹp, nhưng tôi không để anh nói.
Tôi xem xét thiệt hại, chỉ có bảy hay tám dấu đỏ, và tôi đang ngẫm nghĩ về tính tương đối thì nghe ai đó gõ cửa. Tôi hỏi ai; chú Jack trả lời.
- Đi đi!
Chú Jack nói nếu tôi nói giống vậy chú sẽ đánh bại tôi lần nữa.
Chú Jack nói nếu tôi nói giống vậy chú sẽ đánh bại tôi lần nữa, vì vậy tôi im lặng. Khi chú bước vào phòng, tôi rút vào một góc và quay lưng lại chú.
- Scout, - chú nói, - cháu vẫn ghét chú sao?
- Chú cứ nói đi.
- Chà, chú không nghĩ cháu vẫn còn ghét chú, - chú nói. - Chú thất vọng về cháu... cháu đáng bị như vậy và cháu biết điều đó.
- Cháu chẳng biết gì cả.
- Cục cưng, cháu không thể cứ gọi người ta là...
- Chú không công bằng, - tôi nói, - chú không công bằng.
Chú Jack nhướn mày.
- Không công bằng? Như thế nào?
- Chú thiệt là tốt, chú Jack, và cháu cho rằng cháu vẫn yêu chú bất kể những gì chú đã làm, nhưng chú không hiểu trẻ con nhiều.
Chú Jack chống nạnh và nhìn xuống tôi.
- Và tại sao chú không hiểu trẻ con, cô Jean Louise? Kiểu cư xử như của cháu chẳng đòi hỏi hiểu nhiều. Thế là bừa bãi, lộn xộn, và thô lỗ...
- Chú có cho cháu cơ hội nói chú nghe không? Cháu không có ý hỗn láo với chú, cháu chỉ đang cố nói với chú.
Chú Jack ngồi xuống giường. Chú nhíu mày lại và nhìn tôi từ dưới hàng lông mày đó.
- Bắt đầu đi. - chú nói.
Tôi hít một hơi dài.
- Được rồi, thứ nhất là chú không bao giờ ngưng lại để cho cháu được kể lại chuyện đó theo cách của cháu... chú chỉ tấn công cháu. Khi Jem và cháu gây lộn, bố Atticus không bao giờ chỉ lắng nghe ý kiến của Jem về chuyện đó, ông còn lắng nghe ý kiến của cháu nữa, và thứ hai là chú có bảo cháu đừng bao giờ dùng những từ như thế trừ trong trường hợp bị khiêu khích quá mức, và Francis đã khiêu khích cháu đủ để cháu nện vỡ đầu nó...
Chú Jack gãi đầu.
- Chuyện đó theo cách kể của cháu là sao, Scout?
- Francis gọi bố Atticus là cái gì đó và cháu không tính nhắc lại nó.
- Francis gọi ba con là gi?
- Kẻ yêu bọn mọi đen. Cháu không biết chắc nghĩa của nó, nhưng kiểu Francis nói câu đó... nói với chú một điều này nghe chú Jack, cháu sẽ là đồ... cháu thề trước Chúa nếu cháu còn ngồi đó và để nó nói điều gì đó về bố Atticus.
- Nó gọi bố Atticus như vậy hả?
- Phải, nó nói vậy, còn hơn vậy nữa. Nó nói bố Atticus là sự hủy hoại của dòng họ này và bố đã để cho Jem và cháu sống bừa bãi...
Qua vẻ mặt chú Jack, tôi nghĩ mình bị rắc rối nữa. Khi chú nói:
- Chúng ta sẽ xem xét vụ này, - thì tôi biết chính Francis mới bị rắc rối. - Chú nghĩ tối nay mình sẽ đến đó.
- Thôi đi, bỏ qua chuyện này đi. Cháu năn nỉ đấy.
- Chú không có ý định bỏ qua, - chú nói, - Alexandra phải biết chuyện này. Ý tưởng về... cứ chờ cho tới khi chú trừng phạt được thằng bé này...
- Chú Jack, làm ơn hứa với cháu một điều, cháu năn nỉ. Hứa là không nói với bố Atticus chuyện này. Có lần bố... bố yêu cầu cháu đừng để bất cứ điều gì cháu nghe về bố làm cháu nổi khùng lên, và cháu thà để bố nghĩ tụi cháu đánh nhau vì điều gì khác còn hơn. Làm ơn hứa...
- Nhưng chú không thích Francis vẫn yên thân với chuyện giống như thế này...
- Nó đâu có yên thân. Chú có nghĩ là chú băng tay cho cháu được không? Nó còn rỉ máu nè.
- Dĩ nhiên chú sẽ băng chứ, bé con. Không có bàn tay nào chú hoan hỉ băng lại hơn tay cháu đâu. Cháu vào trong kia nghe?
Chú Jack trang trọng nghiêng đầu hướng tôi vào phòng tắm. Trong khi chú rửa và băng những đốt ngón tay cho tôi, chú giải thích cho tôi bằng câu truyện về ông già cận thị ngộ nghĩnh có một con mèo tên Hodge, và ông ta đếm tất cả các vết nứt trên lề đường khi ông ta đi bộ xuống thị trấn..
- Từ giờ, - chú nói, - cháu sẽ có một vết sẹo rất kém phụ nữ ở ngón áp út.
- Cám ơn chú. Chú Jack này?
- Gì, cô nương?
- Con điếm là gì vậy?
Chú Jack lái sang một câu chuyện dài khác về một vị thủ tướng già ngồi trong Hạ viện thổi những chiếc lông trên không và cố giữ cho chúng ở đó trong khi tất cả những người quanh ông mất bình tĩnh. Tôi đoán chú đang cố trả lời câu hỏi của tôi, nhưng chú nói gì thì tôi chẳng hiểu được.
Sau đó, khi đến giờ sắp phải đi ngủ, tôi xuống hành lang để uống nước thì nghe bố Atticus và chú Jack nói chuyện trong phòng khách.
- Em sẽ không bao giờ cưới vợ, Atticus.
- Sao vậy?
- Em có thể có con.
- Chú có nhiều thứ cần học, Jack à.
- Em biết. Chiều nay con gái anh cho em những bài học đầu tiên. Nó nói em không hiểu trẻ con nhiều và cho em biết tại sao. Nó hoàn toàn đúng. Atticus, nó đã nói cho em biết cách em phải cư xử với nó... Ồ, em rất tiếc vì đã áp đặt nó.
Bố Atticus cười.
- Con bé đáng bị như vậy, nên cũng đừng quá ân hận.
Lòng bồn chồn, tôi chờ chú Jack nói với bố Atticus ý kiến của tôi về chuyện đó. Nhưng chú không nói. Chú chỉ lẩm bẩm:
- Việc con bé sử dụng những từ ngữ rủa xả chẳng để lại gì cho trí tưởng tượng. Nhưng con bé chưa biết hết ý nghĩa của phân nửa những gì nó nói... Nó hỏi em con điếm là gì...
- Rồi chú nói cho nó biết hả?
- Không, em kể cho nó nghe chuyện Huân tước Melbourne [5].
- Jack! Khi trẻ con hỏi chú điều gì thì hãy trả lời nó, vì thiện ý. Nhưng đừng bịa chuyện. Trẻ con là trẻ con, nhưng chúng có thể phát hiện sự lẩn tránh nhanh hơn người lớn, và sự lẩn tránh chỉ làm chúng bối rối. Không, - bố tôi trầm tư, - chiều nay chú đã trả lời đúng, nhưng với những lý do sai. Ngôn ngữ bậy bạ là một chặng đường mà mọi trẻ con đều phải đi qua, và nó chết với thời gian khi chúng biết chúng không thu hút được sự chú ý bằng thứ ngôn ngữ đó. Thói nóng nảy cũng không. Scout phải học cách giữ bình tĩnh và học sớm, với những gì sắp xảy ra cho nó vài tháng tới đây. Dù sao con bé cũng đang lớn lên. Jem đã lớn hơn và hiện nay con bé cũng học tập khá nhiều theo gương anh nó. Lắm khi tất cả những gì con bé cần chỉ là sự giúp đỡ.
- Atticus, anh chưa bao giờ làm đau con bé.
- Tôi thừa nhận điều đó. Cho đến bây giờ tôi vẫn có thể kiềm chế chúng nó bằng cách răn đe được. Jack à, con bé quan tâm đến tôi bằng hết sức của nó. Không thỏa đáng lắm trong bao lâu nay, nhưng con bé đang cố.
- Đó không phải là câu trả lời. - chú Jack nói.
- Không, câu trả lời là con bé biết tôi biết nó cố gắng. Đó mới là quan trọng. Điều khiến tôi lo là con bé với Jem sẽ phải tiếp xúc những điều xấu khá sớm. Tôi không lo về khả năng giữ bình tĩnh trong cơn khủng hoảng của Jem, nhưng Scout thì sẵn sàng nhảy xổ vào ai đó cũng như nhìn thẳng vào người đó nếu lòng tự trọng của nó bị xúc phạm...
Tôi chờ thấy chú Jack vi phạm lời hứa, nhưng chú vẫn không.
- Atticus, chuyện này sẽ xấu đến cỡ nào? Anh đâu có nhiều cơ hội để thảo luận chuyện này.
- Nó không thể tồi tệ hơn, Jack. Điều duy nhất chúng ta có là lời khai của một người da đen chống lại nhà Ewell. Bắng chứng rút cục lại là anh-có-làm-tôi-không-làm. Người ta hầu như không mong đợi bồi thẩm đoàn chấp nhận lời khai của Tom Robinson chống lại nhà Ewell... Chú có quen biết với nhà Ewell không?
Chú Jack nói có, chú nhớ lại họ. Chú tả họ cho bố Atticus nghe, nhưng bố Atticus nói:
- Chú là thế hệ trước. Tuy nhiên những người hiện nay cũng y như vậy.
- Vậy anh sẽ làm gì?
- Trước khi tôi xong vụ này, tôi có ý định quậy bồi thẩm đoàn một chút... Tuy nhiên tôi nghĩ chúng ta sẽ có cơ hội hợp lý để kháng án. Thực sự tôi không thể xác định gì vào giai đoạn này. Chú biết đấy, tôi hy vọng sẽ đi hết cuộc đời mà không gặp một vụ nào giống như vậy, nhưng John Taylor đã chỉ vào tôi và nói “Là anh thôi”.
- Xin cất chén này xa con, hả? [6]
- Đúng. Nhưng bộ chú nghĩ tôi có thể đối mặt với các con tôi khác đi sao? Chú biết rõ chuyện này sẽ xảy ra y như tôi vậy, Jack, và tôi hy vọng và cầu nguyện mình có thể đưa Jem và Scout vượt qua vụ này mà không chịu đắng cay, và nhất là không bị nhiễm căn bệnh thường gặp của Maycomb. Tại sao những con người có lý trí lại hoàn toàn điên lên khi xảy ra bất cứ chuyện gì dính đến người Da đen là điều mà tôi không muốn làm bộ hiểu... Tôi chỉ hy vọng rằng Jem với Scout sẽ đến gặp tôi để kiếm câu trả lời cho chúng thay vì lắng nghe thị trấn này. Tôi hy vọng chúng đủ tin cậy ở tôi... Jean Louise hả?
Tóc tôi dựng đứng. Tôi ló đầu khỏi góc nhà.
- Dạ?
- Đi ngủ.
Tôi chạy về phòng và lên giường. Chú Jack là một người bạn tuyệt vời đã không bỏ rơi tôi. Tôi không hiểu nổi tại sao bố Atticus biết tôi đang lắng nghe, và mãi nhiều năm sau tôi mới nhận ra ông muốn tôi nghe mọi lời ông nói.
------------
1. Hiệp ước dung hòa Missouri (1820) kết nạp Missouri vào liên bang mà vẫn được duy trì chế độ nô lệ ở bang này, nhưng quy định thêm rằng sẽ không cho phép có thêm tiểu bang có nô lệ nào nữa kể từ đường biên giới phía Nam Missouri trở lên phía Bắc.
2. Stonewall Jackson (1824-1863): tướng miền Nam trong Nội chiến Mỹ, Ol’ Blue Light là biệt danh của ông.
3. Dân miền Bắc nước Mỹ.
4. Sân thượng có lan can trên nóc nhà (window’s walk, nghĩa đen, lối đi dạo cho quả phụ) thường thấy ở những ngôi nhà ven biển, dành cho vợ của ngư phủ hoặc thủy thủ đứng ngóng tàu của chồng họ trở về.
5. Huân tước Melborne(1979-1848): Thủ tướng đầu tiên của Nữ hoàng Victoria, cũng nổi tiếng là nịnh đầm.
6. Vào đêm trước khi bị đóng đinh trên thập giá, Jesus cầu nguyện rằng, “Lạy cha, nếu cha muốn, xin cất chén này xa con. Nhưng xin đừng theo ý con, mà xin theo ý cha”. Khi xin “cất chén này xa con”, Jesus mong có thể tránh được số phận của mình (trong tiếng Hy lạp, “chén” có nghĩa bóng là “số phận”). Ở đây, Jack hiểu anh mình không muốn chịu số phận là phải biện hộ cho Tom Robinson.

Chương 10

Bố Atticus đã yếu: ông gần năm mươi. Khi Jem và tôi hỏi tại sao bố lại già như thế, ông nói ông đã khởi đầu trễ, điều đó chúng tôi cảm thấy được phản ảnh trong những khả năng và nam tính của ông. Ông già hơn cha mẹ của những bạn học của chúng tôi nhiều, và chẳng có gì Jem hoặc tôi có thể nói về ông khi bạn học của chúng tôi nói, “Ba tao thế này... thế kia...”.
Jem rất mê bóng bầu dục. Bố Atticus không bao giờ mệt đến độ không muốn chơi, nhưng khi Jem muốn dành bóng với ông, ông nói, “Bố quá già không làm vụ đó nổi, con trai”.
Bố tôi không làm bất cứ thứ gì. Ông làm việc trong một văn phòng, không phải trong tiệm tạp phẩm. Bố Atticus không lái xe thùng cho hạt, ông không phải là cảnh sát trưởng, ông không làm nghề nông, làm việc trong một tiệm sửa xe, hoặc làm bất cứ điều gì có thể dấy lên lòng ngưỡng mộ của bất cứ ai.
Ngoài ra, bố còn đeo kính. Mắt trái ông gần như mù, và ông nói rằng mắt trái là lời nguyền dòng tộc của nhà Finch. Mỗi khi muốn nhìn rõ thứ gì, ông phải quay đầu và nhìn bằng mắt phải.
Bố không làm những việc mà ba của các bạn học tôi làm: ông không đi săn, không chơi phé hoặc câu cá hay uống rượu hay hút thuốc. Bố ngồi trong phòng khách và đọc.
Tuy nhiên, với những đặc điểm này bố tôi vẫn không được chìm khuất như chúng tôi mong ước: năm đó, cả trường xôn xao chuyện ông biện hộ cho Tom Robinson, không lời bàn tán nào lộ sự thán phục. Sau vụ đụng độ giữa tôi và Cecil Jacobs khi tôi cam kết theo chính sách làm kẻ hèn nhát, có lời đồn lan truyền rằng Scout Finch sẽ không đánh nhau nữa, nó bị ba nó cấm. Điều này hoàn toàn không đúng: tôi sẽ không chiến đấu công khai vì bố Atticus, nhưng gia đình là lĩnh vực riêng tư. Tôi sẽ chiến đấu sống mái với bất kỳ ai từ đứa anh em họ ba đời trở lên. Francis Hancock chẳng hạn, biết điều đó.
Khi cho chúng tôi những khẩu súng hơi bố Atticus không dạy chúng tôi bắn. Chú Jack dạy chúng tôi những nguyên lý cơ bản của việc đó; chú nói bố Atticus không quan tâm đến súng ống. Ngày nọ bố Atticus nói với Jem:
- Bố thích con bắn vào mấy cái thùng thiếc ở sân sau, nhưng bố biết con sẽ đi săn chim. Cứ bắn mọi con giẻ xanh mà con muốn, nếu con có thể bắn trúng, nhưng hãy nhớ giết một con chim nhại là tội lỗi.
Đó là lần duy nhất tôi từng nghe bố Atticus nói làm một điều gì đó là tội lỗi, và tôi hỏi cô Maudie về điều đó.
- Ba cháu đúng, - cô nói. - Những con chim nhại chẳng làm gì ngoài việc đem tiếng hót đến cho ta thưởng thức. Chúng không phá hoại vườn tược của con người, không làm tổ trên những bẹ ngô, chúng không làm việc gì ngoài việc hót bằng cả trái tim cho chúng ta nghe. Điều đó lý giải tại sao giết một con chim nhại là tội lỗi.
- Cô Maudie, đây là một khu lâu đời, đúng không?
- Từng có ở đây trước cả thị trấn này.
- Không, cháu muốn nói là những người ở khu phố chúng ta đều là người già, Jem và cháu là những đứa trẻ duy nhất ở quanh đây. Bà Dubose gần trăm tuổi còn cô Rachel cũng già và cô và bố Atticus cũng vậy.
- Cô không cho năm mươi là quá già, - cô Maudie nói một cách chua chát. - Cô chưa phải đi bằng xe lăn, đúng không? Mà ba cháu cũng vậy. Nhưng cô phải nói là Chúa đã đủ tử tế để thiêu rụi ngôi nhà mồ cũ của cô, cô đã già quá không chăm sóc nó được nữa... có lẽ cháu đúng, Jeans Louise, đây là khu ổn định. Quanh cháu bọn trẻ không nhiều lắm, đúng không?
- Phải, ở trường có.
- Ý cô là những người lớn trẻ. Cháu biết không, cháu may mắn. Cháu và Jem có lợi từ tuổi tác của ba cháu. Nếu ba cháu ba mươi cháu sẽ thấy cuộc sống hoàn toàn khác hẳn.
- Chắc vậy. Bố Atticus chẳng làm được cái gì...
- Cháu sẽ ngạc nhiên đấy, - cô Maudie nói. - Nhưng có cuộc sống bên trong ông ấy.
- Bố cháu có thể làm gì?
- Ông ấy có thể làm di chúc cho ai đó chặt chẽ đến độ không ai làm rối được.
- Ôi trời...
- Ồ, cháu có biết ba cháu là người chơi cờ giỏi nhất thị trấn này không? Ở Landing hồi bọn ta mới lớn, Atticus Finch có thể đánh bại bất kỳ ai ở hai bên bờ sông.
- Chúa ơi, cô Maudie, lần nào Jem với cháu cũng thắng bố hết.
- Đã đến lúc cháu nhận ra đó là bởi vì ông nhường tụi cháu. Bộ cháu không biết ông ấy còn chơi được thụ cầm Do Thái [1] sao?
Thành tựu khiêm tốn này thậm chí còn khiến tôi xấu hổ hơn về ông.
- Ờ... - Cô ấy nói.
- Ờ, cái gì, cô Maudie?
- Ờ không. Không có gì... có vẻ như thế cháu sẽ thấy tự hào về ông. Không phải ai cũng chơi được thụ cầm Do Thái. Bây giờ thì hãy tránh đường cho các thợ cưa. Tốt hơn cháu nên về nhà. Cô còn bận mấy khóm đỗ quyên và không trông chừng cháu được. Cây gỗ có thể rớt trúng cháu đó.
Tôi bước ra sân sau và thấy Jem đang tích cực bắn vào một cái thùng thiếc, việc này có vẻ ngốc nghếch khi lũ giẻ xanh đầy quanh đó. Tôi trở ra sân trước và bận rộn hai giờ liền với việc xây dựng những công sự phức tạp ở cạnh hàng hiên, gồm một lốp xe, một thùng đựng cam, giỏ mây đựng quần áo giặt, những chiếc ghế ở hiên nhà, và một lá cờ Mỹ nhỏ mà Jem lấy trong một hộp bắp rang cho tôi.
Khi bố Atticus về nhà ăn trưa ông thấy tôi đang khum người nhắm sang bên kia đường.
- Con bắn vào cái gì vậy?
- Mông của cô Maudie.
Bố Atticus quay sang và thấy mục tiêu bề thế của tôi đang cúi xuống những bụi cây của cô. Ông lật mũ ra sau và băng qua đường.
- Maudie, - ông gọi, - tôi nghĩ tốt hơn tôi nên cảnh báo cô. Cô đang trong tình trạng nguy hiểm đáng báo động đấy.
Cô Maudie đứng thẳng dậy và nhìn về phía tôi. Cô nói.
- Atticus, anh đúng là quỷ sứ dưới địa ngục.
Khi quay về, bố bảo tôi dẹp trò chơi này đi.
- Đừng để bố thấy con nhắm cây súng này vào bất cứ ai lần nữa.
Tôi ước gì bố tôi là quỷ sứ dưới địa ngục. Tôi kể lể chuyện này với Calpurnia.
- Ông Finch hả? Ông ta có thể làm rất nhiều chuyện.
- Như chuyện gì? - Tôi hỏi.
Calpurnia gãi đầu.
- Tôi không biết rõ lắm. - bà nói.
Jem làm chuyện này rõ ràng hơn khi anh hỏi bố Atticus có phải đấu tranh cho các tín hữu Giám lý không và bố Atticus nói ông sẽ chuốc vạ vào thân nếu làm như vậy, ông đã quá già cho loại việc như thế. Những tín hữu Giám lý đang cố trả hết tiền thế chấp nhà thờ của họ và đã thách thức các tín hữu Baptist chơi một trận bóng bầu dục chạm [2]. Mọi ông bố trong thị trấn đều chơi, trừ bố Atticus. Jem nói thậm chí anh không muốn đi, nhưng anh không cưỡng lại được môn bóng bầu dục ở bất cứ hình thức nào, và anh đứng rầu rĩ trên đường biên với bố Atticus và tôi theo dõi bố của Cecil Jacobs ghi điểm cho đội Baptist.
Một thứ Bảy tôi và Jem quyết định xách súng hơi đi thám hiểm xem liệu chúng tôi có tìm được con thỏ hay con sóc nào không. Chúng tôi đã đi cách nhà Radley khoảng năm trăm thước thì tôi nhận ra Jem đang nhìn cái gì đó dọc con đường. Anh quay đầu và nhìn bằng khóe mắt.
- Anh đang nhìn gì vậy?
- Con chó già tuốt đằng kia kìa. - anh nói.
- Đó là con Tim Johnson già, đúng không?
- Phải.
Tim Johnson là tài sản của ông Harry Johnson, người lái xe buýt Mobile và sống ở mé Nam thị trấn. Tim là con chó săn chim màu gan gà, con vật cưng của Maycomb.
- Nó làm gì vậy?
- Tao không biết, Scout. Tụi mình nên về thôi.
- Này Jem, trời mới tháng Hai.
- Tao không quan tâm, tao sẽ nói với Calpurnia.
Chúng tôi chạy về nhà và vào bếp.
- Calpurnia, - Jem nói, - bà có thể bước ra vỉa hè một chút không?
- Chi vậy, Jem? Tôi không thể ra đứng vỉa hè mỗi lần cậu muốn đâu.
- Có chuyện gì kỳ kỳ với con chó già đằng kia kìa.
Calpurnia thở dài.
- Tôi không thể băng chân cho bất cứ con chó nào lúc này. Trong phòng tắm có một số bông băng, đi lấy và tự làm đi.
Jem lắc đầu.
- Nó bệnh, Calpurnia à. Có chuyện gì kỳ kỳ với nó.
- Nó đang làm gì, cố cắn đuôi nó hả?
- Không, nó làm giống vầy nè.
Jem ngáp ngáp giống như con cá vàng, rút vai và vặn vẹo thân mình.
- Nó làm giống vậy, chứ không giống ý nó muốn.
- Cậu đang bịa chuyện với tôi hả, Jem Finch? - Giọng Calpurnia khô khốc.
- Không Calpurnia, con thề là không.
- Nó có chạy không?
- Không, nó chỉ đi từ từ, chậm đến độ bà không thể nói là nó đi. Nó sắp tới đây rồi.
Bà rửa tay và theo Jem ra sân.
- Tôi có thấy con chó nào đâu, - bà nói.
Bà theo chúng tôi đi vượt qua nhà Radley và nhìn theo hướng Jem chỉ. Tim Johnson ở đằng xa không lớn hơn một cái chấm nhỏ, nhưng nó đã gần chúng tôi hơn. Nó đi thất thểu, như thể chân phải của nó ngắn hơn chân trái. Nó gợi tôi nhớ đến một chiếc xe hơi bị kẹt trong bãi cát.
- Nó đi khập khiễng, - Jem nói.
Calpurnia nhìn, rồi nắm vai lôi chúng tôi về nhà. Bà đóng cánh cửa gỗ lại sau lưng chúng tôi, đi đến điện thoại và la lên.
- Cho tôi nói chuyện với văn phòng ông Finch.
- Ông Finch! - bà la to. - Cal đây. Tôi thề có Chúa, có một con chó điên ở khu phố mình... nó đang đến đây, phải, thưa ông, nó là... ông Finch, tôi cho nó là... Tim Johnson già, phải... thưa ngài... phải... phải...
Bà lắc đầu khi chúng tôi cố hỏi bà bố Atticus nói gì. Bà quay số điện thoại và nói:
- Cô Eula May... tôi vừa nói chuyện với ông Finch, làm ơn đứng nối máy cho tôi nữa... nghe này, cô Eula May, cô có thể gọi điện cho cô Rachel và cô Stephanie Crawford và bất cứ ai có điện thoại trên phố này để báo cho họ biết có một con chó điên sắp đi ngang được không? Lẹ lên, cô!
Calpurnia lắng nghe.
- Tôi biết đang là tháng Hai, cô Eula May, nhưng khi thấy là tôi biết con chó nào điên liền. Nhanh lên đi cô!
Calpurnia hỏi Jem:
- Nhà Radley có điện thoại không?
Jem nhìn danh bạ rồi nói không.
- Dù sao thì họ cũng không ra ngoài đâu Cal.
- Tôi không quan tâm, tôi sẽ báo với họ.
Bà chạy ra hiên trước, tôi và Jem theo sát gót bà.
- Cô cậu ở lại trong nhà! - bà hét lên.
Cả khu phố đã nhận được thông điệp của Calpurnia. Mọi cánh cửa gỗ trong tầm nhìn của chúng tôi đã được đóng chặt. Chúng tôi chẳng thấy bóng dáng gì của Tim Johnson. Chúng tôi nhìn theo Calpurnia đang chạy về phía nhà Radley, vén váy và tạp dề lên quá gối. Bà đến bên bậc thềm cửa trước và đập cửa. Chẳng ai trả lời và bà la to:
- Ông Nathan, ông Arthur, có con chó điên đang đến! Chó điên đến!
- Bà ta nên đi vòng ra phía sau, - tôi nói.
Jem lắc đầu.
- Giờ thì không ăn thua nữa rồi, - anh nói.
Calpurnia nện vào cửa một cách vô ích. Không ai biết sự cảnh cáo của bà; không ai có vẻ nghe thấy gì.
Khi Calpurnia chạy nhanh đến hiên sau, một chiếc Ford đen chạy vào lối xe nhà tôi. Bố Atticus và ông Heck Tate bước ra.
Ông Heck Tate là cảnh sát trưởng của hạt Maycomb. Ông cao bằng bố Atticus nhưng gầy hơn. Ông có sống mũi dài, mang ủng có những lỗ xỏ dây kim loại lấp lánh, quần đi ủng và áo khoác. Thắt lưng của ông có gắn một hàng đạn. Ông mang cây súng trường nặng. Khi ông và bố Atticus đến hàng hiên, Jem mở cửa.
- Ở trong nhà đi, con trai, - bố Atticus nói. - Nó đâu, Cal?
- Giờ này lẽ ra nó phải ở đây rồi, - Calpurnia nói, chỉ ra đường.
- Nó không chạy chứ? - Ông Tate hỏi.
- Không, thưa ngài. Nó đang trong giai đoạn co giật, ông Heck ạ.
- Mình phải săn tìm nó, hả Heck? - Bố Atticus nói.
- Tốt hơn mình nên chờ, ông Finch. Chúng thường đi theo đường thẳng, nhưng ông đâu có chắc được. Nó có thể đi theo đường cong... Hy vọng nó đã quẹo hoặc đi thẳng vào sân sau nhà Radley. Mình chờ một lát đi.
- Tôi không nghĩ nó vào được sân nhà Radley. Hàng rào sẽ chặn nó lại. Chắc nó đi theo đường lộ...
Tôi nghĩ bọn chó điên là sùi bọt mép, phóng hết tốc lực, nhảy lên và lao vào cổ họng, và tôi nghĩ chúng làm vậy vào tháng Tám. Nếu Tim Johnson phản ứng kiểu đó, chắc tôi sẽ ít sợ hơn.
Chẳng có gì rợn người hơn một con phố vắng ngắt đang nằm chờ. Cây cối lặng im, bọn chim nhại bặt tiếng, các thợ cưa nhà cô Maudie đã biến mất. Tôi nghe ông Tate khịt mũi rồi hắt hơi. Tôi thấy ông đưa súng lên kẹp vào khuỷu tay. Tôi thấy khuôn mặt của cô Stephanie Crawford lộ ra ở ô kính cửa trước nhà cô. Cô Maudie xuất hiện và đứng cạnh cô. Bố Atticus gác chân lên thanh ngang của chiếc ghế và chậm rãi chà bàn tay dọc bên đùi.
- Nó kìa, - ông nói nhẹ nhàng.
Tim Johnson hiện ra, đi liêu xiêu theo mé trong của đoạn đường vòng song song với nhà Radley.
- Nhìn nó kìa, - Jem thì thào. - Ông Heck nói chúng đi theo đường thẳng. Thậm chí nó không đi theo con đường được nữa.
- Trông nó bệnh hoạn quá chừng, - tôi nói.
- Để bất cứ thứ gì ngay trước mặt nó là nó nhảy thẳng vô liền.
Ông Tate đặt tay lên trán và chồm tới.
- Nó bị rõ ràng rồi, ông Finch.
Tim Johnson tiến tới rất chậm, nhưng nó không đùa giỡn hoặc ngửi cành lá, có vẻ như nó chăm chú theo một hướng đi và bị đẩy bởi một lực vô hình về phía chúng tôi. Chúng tôi có thể thấy nó rùng mình như một con ngựa đang xua ruồi; hàm của nó há ra rồi ngậm lại; nó ngoẹo đầu sang một bên, nhưng đang bị đẩy dần dần về phía chúng tôi.
- Nó đang tìm chỗ để chết, - Jem nói.
Ông Tate quay sang.
- Còn lâu nó mới chết, Jem, nó còn chưa bắt đầu đi tìm nữa kìa.
Tim Johnson đã tới chỗ con đường nhánh chạy trước nhà Radley, và những gì còn sót lại trong đầu óc khốn khổ của nó khiến nó ngừng lại và có vẻ cân nhắc không biết đi đường nào. Nó bước do dự vài bước rồi ngừng ngay trước cổng nhà Radley; rồi nó cố quay người, nhưng coi bộ rất khó khăn.
Bố Atticus nói:
- Nó đang trong tầm bắn đó Heck. Anh nên xử lý nó trước khi nó quẹo xuống đường nhánh... có Chúa mới biết ai đang ở trong góc đường đó. Vào trong đi, Cal.
Calpurnia mở cửa lưới, đóng chốt lại sau lưng bà, rồi lại mở chốt ra và cài vào móc cửa. Bà cố chặn tôi với Jem bằng thân người bà, nhưng bọn tôi nhìn ra qua nách bà.
- Hạ nó đi, ông Finch. - Ông Tate nói và trao khẩu súng trường cho bố Atticus; tôi và Jem gần muốn xỉu.
- Đừng phí thời gian, Heck, - bố Atticus nói. - Làm đi.
- Ông Finch, đây là công việc một-phát.
Bố Atticus quyết liệt lắc đầu:
- Đừng cứ đứng ngây ra đó, Heck! Nó không chờ anh cả ngày đâu...
- Vì Chúa, ông Finch, nhìn chỗ nó đứng kìa! Bắn hụt là đạn bay thẳng vào nhà Radley đó! Tôi không bắn được ngon lành như thế và anh biết mà!
- Tôi đã không bắn súng ba mươi năm rồi...
Ông Tate gần như ném khẩu súng trường vào bố Atticus:
- Tôi cảm thấy rất thoải mái nếu như anh bắn lúc này. - ông ta nói.
Với cảm giác bối rối, tôi với Jem nhìn bố tôi cầm khẩu súng lên và bước ra ngay giữa đường. Ông đi nhanh, nhưng tôi nghĩ ông di chuyển giống như người lặn dưới nước: thời gian chậm lại tới mức gây buồn nôn.
Khi bố Atticus nâng kính lên Calpurnia lầm bầm.
- Cầu Chúa phù hộ ông, - và đưa hai tay ôm lấy má.
Bố Atticus đẩy kính lên trán; nó trượt xuống, và ông để nó rớt xuống đường. Trong im lặng, tôi nghe tiếng nó bể. Bố Atticus chà sát mắt và cằm. Chúng tôi thấy ông chớp mắt lia lịa.
Trước cổng nhà Radley, Tim Johnson đã quyết định với mớ thần kinh còn sót lại trong đầu nó. Sau cùng nó quay người, và tiếp tục lộ trình ban đầu hướng về phía nhà chúng tôi. Nó bước tới hai bước, rồi dừng lại và ngỏng đầu lên. Chúng tôi thấy thân thể nó cứng ngắc.
Với những động tác quá nhanh có vẻ như xảy ra đồng thời, bàn tay của bố Atticus kéo mạnh cần lên đạn trong khi ông đưa khẩu súng lên vai.
Khẩu súng nổ vang. Tim Johnson nhảy dựng, đổ phịch xuống và co rúm thành một đống màu nâu lẫn trắng trên lề đường. Nó không biết cái gì đã đâm trúng nó.
Ông Tate phóng khỏi hàng hiên và chạy tới nhà Radley. Ông dừng trước con chó, ngồi xổm xuống, xoay người và gõ ngón tay lên trán chỗ trên mắt trái ông.
- Ông bắn hơi chệch sang phải, Finch, - ông ta kêu lên.
- Luôn luôn vậy, - bố Atticus đáp. - Nếu được chọn, tôi sẽ xài một cây súng bắn đạn chài.
Ông cúi xuống nhặt kính lên, nghiền nát tròng kính bị vỡ dưới gót chân, đi tới chỗ ông Tate và đứng nhìn xuống xác Tim Johnson.
Từng cánh cửa mở ra, và khu phố chầm chậm hoạt động trở lại. Cô Maudie đi xuống những bậc thềm cùng cô Stephanie Crawford.
Jem đớ người. Tôi nhéo một phát thúc anh ấy đi ra, nhưng khi bố Atticus thấy chúng tôi đến gần, ông nói.
- Ở yên đó.
Khi ông Tate và bố Atticus trở lại sân, ông Tate mỉm cười.
- Tôi sẽ kêu Zeebo hốt nó đi, - ông nói. - Anh đâu có quên nhiều, Finch. Người ta nói nó không bao giờ rời anh.
Bố Atticus im lặng.
- Bố Atticus? - Jem nói.
- Gì?
- Không có gì.
- Tôi chứng kiến hết, Finch Một-Phát.
Bố Atticus quay sang đối mặt với cô Maudie. Họ nhìn nhau mà không nói gì, và bố Atticus bước vào xe ông cảnh sát trưởng.
- Lại đây, - ông nói với Jem. - Con đừng đến gần con chó đó, hiểu không? Đừng đến gần nó, nó chết nhưng vẫn nguy hiểm như khi còn sống vậy.
- Vâng, thưa bố, - Jem nói. - Bố Atticus...
- Gì, con trai?
- Không có gì.
- Có chuyện gì mà cháu không nói được vậy, nhóc? - Ông Tate hỏi, cười với Jem. - Bộ cháu không biết ba cháu là...
- Thôi đi, Heck, - bố Atticus nói, - mình quay lại thị trấn đi.
Khi họ lái xe đi, Jem và tôi đi đến bậc thềm trước nhà cô Stephanie Crawford. Chúng tôi ngồi chờ Zeebo đến với xe chở rác.
Jem ngồi trong trạng thái bối rối đờ đẫn, và cô Stephanie nói:
- Ô, ô, ô, ai lại nghĩ có chó điên vào tháng Hai chứ, có lẽ nó không điên, chắc nó chỉ mới khùng thôi. Cô ghét phải thấy khuôn mặt của Harry Johnson khi ông ta vừa chạy xong chuyến tài ở Mobile và biết được Atticus Finch đã bắn con chó của ông ta. Cá là nó đầy bọ chét từ đâu đó...
Cô Maudie nói cô Stephanie sẽ ăn nói theo giọng khác nếu Tim Johnson vẫn đang đi dài trên phố, rằng họ sẽ sớm tìm ra, họ sẽ gửi đầu nó đến Montgomery.
Jem trở nên ăn nói mơ hồ.
- Mày thấy không, Scout? Mày có thấy bố đứng ngay đó không?... rồi đột nhiên bố dãn người ra, trông cứ như cây súng đó là một phần cơ thể bố... và bố làm sao nhanh thế, giống như... tao thì phải nhắm cả mười phút mới bắn trúng một cái gì đó...
Cô Maudie cười một cách ranh mãnh.
- Giờ thì, cô Jean Louise, - cô nói, - vẫn còn nghĩ là ba cháu không làm được cái gì nữa không? Vẫn còn xấu hổ về ông hả?
- Dạ không. - tôi nói lí nhí.
- Bữa đó quên nói với cháu rằng ngoài việc chơi thụ cầm Do Thái, Atticus Finch còn là tay súng cừ nhất hạt Maycomb vào thời của ông.
- Tay súng cừ... - Jem lặp lại.
- Đúng vậy đó, Jem Finch. Chắc bây giờ cháu sẽ đổi giọng điệu của cháu ngay. Đúng ý tưởng đó, bộ cháu không biết biệt danh của ông ấy là Một-Phát khi còn trai trẻ sao? Ở Landing, khi mới lớn, nếu ông ấy bắn mười lăm phát mà trúng được mười bốn con bồ câu là ông ấy đã phàn nàn rằng mình lãng phí đạn.
- Bố chẳng hề hé môi chuyện đó, - Jem lầm bầm.
- Không hề hé môi về chuyện đó hả?
- Không, thưa cô.
- Không biết sao bây giờ bố không đi săn nữa, - tôi nói.
- Có lẽ cô có thể cho cháu biết, - cô Maudie nói. - Dù ba cháu có bất cứ cái gì, thì trong tâm, ông đã là người văn minh. Thiện xạ là món quà của Chúa, một tài năng... ô, cháu phải thực hành để hoàn thiện nó, nhưng việc bắn súng khác việc chơi đàn dương cầm hoặc cái gì giống vậy. Cô nghĩ có lẽ ông đặt súng xuống khi ông nhận ra Chúa đã cho ông một lợi thế thiếu công bằng so với hầu hết những sinh vật khác. Cô đoán ông quyết định không bắn cho đến khi bị buộc phải bắn, và hôm nay ông đã phải làm thế.
- Coi bộ bố sẽ tự hào về chuyện đó. - tôi nói.
- Con người có đầu óc sáng suốt thì không bao giờ tự hào về tài năng của mình, - cô Maudie nói.
Chúng tôi thấy Zeebo lái xe đến. Anh ta lấy trong thùng xe ra cái chĩa và cẩn thận nâng Tim Johnson lên. Anh ta hất con chó vào xe tải, sau đó đổ chất gì đó từ một cái bình to xuống khắp chỗ Tim nằm chết.
- Đừng tới gần chỗ này trong ít lâu nghe, - anh ta kêu lên.
Khi về nhà tôi nói với Jem tụi tôi có chuyện để kể trong trường vào thứ Hai rồi, Jem quay sang tôi.
- Đừng nói gì về chuyện này, Scout. - anh nói.
- Cái gì? Chắc chắn là em sẽ kể. Đâu phải bố đứa nào cũng là tay súng cừ nhất hạt Maycomb đâu.
Jem nói.
- Tao cho là nếu bố muốn tụi mình biết chuyện đó, bố đã kể với mình rồi. Nếu bố tự hào về chuyện đó, bố đã nói với mình rồi.
- Có lẽ bố quên mất chuyện đó. - tôi nói.
- Không đâu, Scout, đó là chuyện mày không hiểu được. Bố Atticus thì già thiệt, nhưng tao sẽ không quan tâm nếu bố không làm được bất cứ việc gì... Tao không cần biết nếu như bố không làm được một việc quái gì đó.
Jem nhặt một hòn đá và hân hoan ném vào nhà xe. Chạy đuổi theo nó, anh kêu với lại:
- Bố Atticus là một quý ông, giống như tao!
--------
1. Jew’s harp: nhạc cụ nhỏ xíu, gọn trong lòng bàn tay, được cầm trong miệng và tạo âm thanh bằng cách gẩy ngón tay vào một lưỡi gà kim loại.
2. Touch foolball: một biến thể của bóng bầu dục nhằm làm cho nó ít bạo lực hơn bằng cách thay vì giành bóng thì người ta chỉ cần chạm vào bóng rồi chạy.

Chương 11

Khi chúng tôi còn nhỏ, Jem và tôi giới hạn những hoạt động của mình trong khu phố phía Nam, nhưng khi tôi học lớp hai được ít lâu và việc chòng ghẹo Boo Radley trở thành lạc hậu, khu vực kinh doanh của Maycomb lôi kéo chúng tôi thường xuyên đi ngược về thị trấn qua khu đất của bà Henry Lafayette Dubose. Không thể xuống thị trấn mà không đi ngang qua nhà bà trừ khi chúng tôi muốn đi bộ vòng thêm cả dặm. Những cuộc chạm trán nhỏ trước đây với bà không để lại cho tôi khao khát được gặp lại bà nữa, nhưng Jem nói tới lúc nào đó tôi phải lớn lên.
Bà Dubose sống một mình nếu không kể một cô gái Da đen phục vụ thường xuyên, cách nhà tôi hai căn, trong một ngôi nhà có những bậc thềm dốc phía trước và một lối đi có mái che nối giữa hai khu nhà. Bà rất già; hầu như cả ngày bà nằm trên giường và sau đó ngồi trên xe lăn. Người ta đồn rằng bà giữ một khẩu súng lục CSA [1] giấu trong mớ khăn choàng vai và khăn quấn cổ.
Jem và tôi ghét bà. Nếu bà ngồi ở hàng hiên khi chúng tôi đi qua, chúng tôi sẽ bị soi mói mọi chỗ bởi cái nhìn phẫn nộ của bà, bị thẩm vấn thẳng tay về cách cư xử của chúng tôi, và được cho một dự đoán u ám về tình cảnh chúng tôi sẽ rơi vào khi lớn lên, vốn luôn luôn chẳng ra gì cả. Từ lâu tụi tôi đã từ bỏ ý tưởng đi ngang nhà bà ở phía bên kia đường; việc đó chỉ khiến bà cao giọng lên và cho cả khu phố cùng biết.
Không thể làm gì để bà vui lòng. Nếu tôi vui vẻ nói với bà, “Hê, bà Dubose”, tôi sẽ nhận câu trả lời, “Đừng có nói hê với ta, đồ con gái xấu xa! Cháu phải nói xin chào, bà Dubose!”.
Bà hung dữ. Có lần bà nghe Jem gọi bố chúng tôi là “Atticus” và phản ứng của bà cứ như sắp đột quỵ. Ngoài việc bảo chúng tôi là những đứa đần độn láu cá nhất, xấc xược nhất từng đi ngang qua nhà bà, bà còn bảo rằng thật tội nghiệp cho chúng tôi vì bố Atticus không tái hôn sau khi mẹ tôi mất. Một quý cô dễ thương hơn người mẹ quá cố của chúng tôi thì chưa hề có trên đời, bà nói, và thật đau lòng khi thấy cái kiểu Atticus Finch để cho con cái của cô ấy sống buông tuồng. Tôi không nhớ về mẹ mình, nhưng Jem thì có - đôi khi anh kể cho tôi nghe về mẹ - và anh giận điên người khi bà Dubose bắn cho chúng tôi thông điệp này.
Jem, đã sống sót sau vụ Boo Radley, vụ con chó điên, và những nỗi kinh hoàng khác, đã kết luận rằng thật hèn nhát khi dừng ở bậc thềm trước nhà cô Rachel và đợi, nên đã ra lệnh rằng chúng tôi phải chạy đến tận góc phố bưu điện mỗi chiều để đón bố Atticus đi làm về. Rất nhiều tối bố Atticus thấy Jem tức tối vì những điều bà Dubose phát biểu khi chúng tôi đi qua.
- Đừng chấp, con trai, - bố Atticus thường nói. - Bà ấy đã già và còn bị bệnh. Con hãy ngẩng cao đầu và hành xử như một quý ông. Cho dù bà ta nói gì với con đi nữa, việc của con là không để cho bà ta làm con phát điên lên.
Jem thường cãi bà ta chẳng ốm yếu gì lắm, vì bà ta cứ hò hét như thế. Khi bố con chúng tôi đến gần nhà bà, bố Atticus thường nhấc mũ ra, ân cần vẫy tay và nói, “Chào buổi tối, bà Dubose! Tối nay trông bà như một bức tranh”.
Tôi chưa từng nghe bố Atticus nói bà giống như bức tranh vẽ cái gì. Ông thường kể cho bà nghe tin tức ở tòa án, và nói thêm ông hết lòng hy vọng bà sẽ có một ngày mai tốt đẹp. Rồi bố đội mũ lên, kiệu tôi lên vai ngay trước mặt bà, và chúng tôi về nhà trong bóng chiều chập choạng. Những lúc như thế tôi đã nghĩ bố tôi, người ghét súng ống và chưa hề dự cuộc chiến nào, là người đàn ông can đảm nhất trên đời.
Ngày sau hôm sinh nhật thứ mười hai của Jem, tiền của anh cứ như đang bốc cháy trong túi, vì vậy tụi tôi vào thị trấn lúc đầu giờ chiều. Jem nghĩ anh có đủ tiền mua một động cơ hơi nước thu nhỏ cho anh và một cây gậy thể dục dụng cụ cho tôi.
Từ lâu tôi đã để mắt đến cây gậy đó: nó ở cửa hàng V.J.Elmore, được tô điểm bằng những hạt cườm lấp lánh và kim tuyến, đề giá mười bảy xu. Hồi đó tham vọng cháy bỏng của tôi là lớn lên và múa gậy với ban nhạc Trung học hạt Maycomb. Sau khi phát triển tài năng đến độ tôi có thể tung một khúc cây lên và hầu như chụp được nó khi rớt xuống, tôi đã khiến Calpurnia cấm không cho vào nhà mỗi khi bà thấy tôi cầm một cây gậy trên tay. Tôi cảm thấy mình có thể khắc phục khuyết điểm này với một cây gậy thể dục thực sự, và tôi nghĩ Jem thật hào phóng khi mua cho tôi một cây gậy như thế.
Bà Dubose đã trụ ở hiên nhà khi chúng tôi đi ngang.
- Hai đứa đi đâu vào giờ này hả? - Bà la to. - Chắc là trốn học chứ gì. Ta sẽ gọi điện cho ông ta biết!
Bà đặt tay lên bánh xe lăn và bày ra khuôn mặt thật hoàn hảo của mình.
- Ô, hôm nay là thứ Bảy, bà Dubose. - Jem nói.
- Thứ Bảy thì có gì khác đâu, - bà nói một cách bí ẩn, - ta tự hỏi không biết ba tụi bay có biết tụi bay đi đâu không?
- Bà Dubose, tụi cháu đã tự đi xuống thị trấn từ hồi tụi cháu cao cỡ này, - Jem giơ bàn tay ở khoảng sáu tấc cách mặt lề đường.
- Tụi bay đừng có nói dối ta! - Bà gào lên. - Jeremy Finch, Maudie Atkinson nói với ta sáng nay cháu làm sụm giàn nho của cô ấy. Cô ta sẽ méc ba cháu, rồi cháu sẽ ước gì mình không bao giờ thấy ánh sáng ban ngày nữa! Nếu cháu không bị tống tới trường cải huấn trước tuần sau, thì tên ta sẽ không phải là Dubose nữa!
Jem, vốn chưa hề đến gần giàn nho của cô Maudie từ mùa hè rồi, và cũng biết cô Maudie sẽ không nói lại với bố Atticus nếu anh có làm gãy, đã đưa ra những lời phủ nhận chung.
- Đừng có cãi ta! - Bà Dubose hét lên. - Còn cháu... - Bà chỉ ngón tay bi viêm khớp vào tôi - cháu làm gì trong bộ áo liền quần đó? Cháu phải mặc váy với áo lót, quý cô ạ! Lớn lên cháu sẽ làm bồi bàn nếu không có ai đó thay đổi cung cách của cháu - một đứa nhà Finch làm bồi bàn ở quán cà phê O.K - à ha!
Tôi kinh khiếp. Quán cà phê O.K là một cơ sở âm u ở phía Bắc quảng trường. Tôi nắm lấy tay Jem nhưng anh lắc tay tôi buông ra.
- Xem kìa, Scout, - anh thì thào. - Đừng thèm chú ý đến bà ta, cứ ngẩng cao đầu và làm một quý ông coi .
Nhưng bà Dubose không buông tha chúng tôi.
- Không chỉ là một đứa nhà Finch làm bồi bàn mà còn là một Finch trong tòa án bênh vực bọn mọi đen!
Jem cứng người. Phát đạn của bà Dubose đã trúng đích và bà ta biết điều đó.
- Đúng vậy đó, thế giới này đi đến đâu khi một người nhà họ Finch chống lại người nuôi dưỡng nó? Ta sẽ cho mấy đứa biết! - Bà ta đặt tay lên miệng. Khi bà rút tay xuống, nó kéo rê một sợi nước dãi dài màu bạc. - Ba mấy đứa không hơn gì bọn mọi đen và thứ cặn bã mà ông ta phục vụ!
Jem đỏ mặt. Tôi kéo tay áo anh, và một bài diễn văn đả kích về sự thoái hóa đạo đức của gia đình tôi đuổi theo chúng tôi dài theo vỉa hè, và tiền đề chủ yếu là cho rằng phần nửa nhà họ Finch đều ở trong nhà thương điên, nhưng nếu mẹ chúng tôi còn sống, chúng tôi chắc sẽ không đi đến một tình trạng như thế.
Tôi không chắc Jem phẫn nộ cái gì nhất, nhưng tôi tức tối trước sự đánh giá của bà Dubose về vấn đề sức khỏe tâm thần của gia đình tôi. Tôi hầu như đã quen nghe những lời thóa mạ nhắm vào bố Atticus. Nhưng đây là lời thóa mạ đầu tiên đến từ người lớn. Trừ những nhận xét của bà về bố Atticus, cuộc công kích của bà Dubose chỉ là thường lệ. Có phảng phất một dấu hiệu mùa hè trong không khí - trong bóng râm khí trời mát mẻ, còn nắng thì ấm, có nghĩa là thời kỳ thoải mái đang tới gần: không phải đi học và có Dill.
Jem đã mua động cơ hơi nước và chúng tôi đến cửa hàng Elmore mua cây gậy cho tôi. Jem không vui trước món đồ anh mới mua; anh nhét nó vào túi và lặng lẽ đi về nhà cùng tôi. Trên đường về nhà tôi suýt va phải ông Link Deas, ông nói, “Cẩn thận, Scout!” khi tôi lỡ mất một cú tung gậy, khi chúng tôi đến gần nhà bà Dubose cây gậy của tôi đã bị lem luốc vì rơi xuống đất quá nhiều lần.
Bà không có trên hiên nhà.
Nhiều năm sau, đôi khi tôi tự hỏi cái gì đã khiến Jem làm điều đó, cái gì đã khiến anh phá bỏ sự trói buộc của câu “Con là một quý ông, con trai”, và cụm từ về sự chính trực tự giác mà anh vừa mới nhập vào. Jem có lẽ đã chịu đựng nhiều lời đồn đại ngốc nghếch về việc bố Atticus đã biện hộ cho bọn mọi đen như tôi đã chịu đựng, và tôi đương nhiên cho rằng anh đã kiềm chế - anh có tính khí trầm tĩnh tự nhiên và là một ngòi nổ chậm. Tuy nhiên, vào thời điểm đó tôi nghĩ cách giải thích duy nhất cho hành động của anh là anh chợt nổi điên trong vài phút.
Những gì Jem đã làm và việc tất nhiên tôi cũng sẽ làm nếu tôi không bị bố Atticus cấm, mà trong đó tôi cho là có cả việc không gây gổ với những bà già khó ưa. Chúng tôi vừa tới cổng nhà bà thì Jem chộp lấy cây gậy của tôi và chạy vung loạn xạ lên những bậc thềm vào sân trước nhà bà Dubose, quên hết mọi điều bố Atticus đã nói, quên rằng bà ta có cất một khẩu súng lục dưới đống khăn choàng, quên rằng nếu bà Dubose bắn hụt, thì có cô hầu gái Jessie của bà chắc chắn không bắn hụt.
Anh không bình tĩnh lại được cho đến khi đập gãy ngọn mọi bụi hoa trà của bà Dubose, cho đến khi mặt đất đầy những nụ và lá xanh. Anh kê cậy gậy của tôi vào đầu gối, bẻ làm hai và ném nó xuống đất.
Lúc đó tôi la hét ỏm tỏi. Jem nắm tóc tôi, nói anh không quan tâm, anh sẽ làm lần nữa nếu anh có cơ hội, và nếu tôi không câm họng anh sẽ nhổ từng sợi tóc tôi ra. Tôi không im miệng và anh đá tôi. Tôi mất thăng bằng và té dập mặt xuống đất. Jem nâng tôi dậy một cách thô bạo nhưng trông có vẻ anh đã hối lỗi. Không có gì để nói.
Chúng tôi không đi đón bố Atticus về nhà vào tối đó. Chúng tôi lẩn trốn trong nhà bếp cho đến khi Calpurnia xua chúng tôi ra. Bằng những phép thuật nào đó mà dường như Calpurnia biết hết mọi chuyện. Bà không thực hiện được vai trò là thuốc giảm đau hữu hiệu, nhưng bà cho Jem một cái bánh bơ nướng nóng mà anh bẻ chia tôi phân nửa. Nó có vị như quả bông.
Chúng tôi đi ra phòng khách. Tôi cầm lên một tờ tạp chí bóng bầu dục, tìm ra một ảnh chụp Dixie Howell, chỉ nó cho Jem coi và nói, “Tay này trông giống anh”. Đó là điều hay ho nhất tôi nghĩ ra để nói với anh, nhưng chẳng có tác dụng gì. Anh ngồi cạnh cửa sổ, khum người trong chiếc ghế đu, cau có, chờ đợi. Ánh sáng ban ngày nhạt dần.
Hai kỷ địa chất sau chúng tôi mới nghe thấy tiếng đế giày của bố Atticus trên những bậc thềm trước nhà. Khung cửa lưới đóng sầm, một khoảng yên lặng - bố Atticus đang ở chỗ giá treo mũ trong tiền sảnh - và chúng tôi nghe ông gọi, “Jem!”. Giọng ông giống một cơn gió mùa đông.
Bố Atticus bật ngọn đèn trần trong phòng khách và thấy chúng tôi ở đó, người cứng đờ. Một tay ông cầm cây gậy của tôi; núm tua vàng bẩn thỉu của nó kéo lê trên thảm. Ông chìa tay kia ra; trên đó là những búp hoa trà căng tròn.
- Jem, - ông nói, - con là thủ phạm vụ này phải không?
- Vâng, bố.
- Tại sao con làm vậy?
Jem nói lí nhí.
- Bà ta bảo bố biện hộ cho bọn mọi đen và lũ rác rưởi.
- Con làm chuyện này vì bà ta nói vậy à?
Đôi môi Jem động đậy, nhưng câu, “Vâng, bố”, hầu như không nghe được.
- Con trai, bố chắc chắn con đã bị những người xung quanh gây khó chịu về việc bố biện hộ cho bọn mọi đen, như con nói, nhưng làm một việc như thế này với một bà già bệnh tật là không tha thứ được. Bố thật lòng khuyên con bước ra ngoài và đi nói chuyện với bà Dubose, - bố Atticus nói. - Rồi về thẳng nhà ngay.
Jem không nhúc nhích.
- Bố bảo đi ngay.
Tôi theo Jem ra khỏi phòng khách.
- Quay lại đây, - bố Atticus bảo tôi quay lại, tôi quay lại.
Bố Atticus cầm tờ Mobile Press lên và ngồi vào chiếc ghế đu Jem vừa rời đi. Dù cố gắng đến mấy, tôi cũng không thể hiểu làm sao ông có thể thản nhiên ngồi đó và đọc báo trong khi đứa con trai duy nhất của mình có nguy cơ bị giết bởi một di vật của quân đội miền Nam. Dĩ nhiên đôi khi Jem chọc giận tôi đến độ tôi muốn giết anh, nhưng rốt cuộc anh là tất cả những gì tôi có. Bố Atticus có vẻ không nhận ra điều này, hoặc nếu có nhận ra ông cũng không quan tâm.
Tôi ghét ông vì điều đó, nhưng khi gặp rắc rối bạn dễ thấy mệt: chỉ lát sau tôi đã rúc đầu vào lòng bố và đôi tay ông ôm lấy tôi.
- Con lớn quá hết ru được rồi, - ông nói.
- Bố không quan tâm đến những gì xảy ra cho anh ấy, - tôi nói. - Bố chỉ bắt anh ấy qua để nhận một phát đạn trong khi anh ấy chỉ làm một việc là bênh vực bố.
Bố Atticus kê cằm của ông lên đầu tôi.
- Chưa đến lúc phải lo, - ông nói. - Bố không hề nghĩ Jem là đứa mất bình tĩnh trước chuyện này - bố cứ nghĩ sẽ phải gặp nhiều rắc rối với con cơ.
Tôi nói dù sao tôi cũng không hiểu tại sao tụi tôi phải giữ bình tĩnh, không ai tôi quen biết ở trường phải giữ bình tĩnh về bất cứ chuyện gì.
- Scout, - bố Atticus nói, - đến hè con còn phải giữ bình tĩnh trước những điều còn tệ hại hơn... vậy là không công bằng cho cả Jem và con, bố biết vậy, nhưng nhiều khi mình phải cố làm tốt trong mọi chuyện và cả trong cách chúng ta ứng xử vào những lúc khó khăn... Ồ, bố chỉ có thể nói là, khi con và Jem lớn khôn, có thể con sẽ nhìn lại chuyện này với lòng nhân hậu và cảm xúc nào đó rằng bố đã không làm con thất vọng. Vụ kiện này, vụ của Tom Robinson, là một chuyện đánh vào cốt lõi của lương tâm con người - Scout, bố không thể đến nhà thờ và thờ phụng Chúa nếu bố không cố giúp anh ta.
- Bố Atticus, bố hẳn là sai...
- Sai thế nào?
- Hầu hết mọi người có vẻ nghĩ rằng họ đúng còn bố sai...
- Chắc chắn họ có quyền nghĩ vậy và họ có quyền nhận được sự tôn trọng dành cho ý kiến của họ, - bố Atticus nói, - nhưng trước khi bố sống được với người khác, bố phải sống với chính mình. Có một thứ không tuân theo nguyên tắc đa số, đó là lương tâm của con người.
Khi Jem trở về, anh thấy tôi vẫn nằm trong lòng bố Atticus.
- Sao, con trai? - Bố Atticus nói. Ông nhấc tôi dậy đặt xuống đất và tôi bí mật dò xét Jem. Anh có vẻ vẫn còn nguyên vẹn nhưng mặt anh có nét kỳ cục. Có lẽ bà đã cho anh một liều thuốc xổ.
- Con đã dọn dẹp sạch sẽ cho bà và nói con rất tiếc, nhưng con không hối tiếc, rồi con nói con sẽ trồng lại chúng kể từ thứ Bảy và cố chăm sóc cho chúng lớn lại.
- Thật vô nghĩa lý khi con nói rất tiếc mà con không thấy hối tiếc, - bố Atticus nói. - Jem, bà ấy đã già lại bệnh. Con không thể buộc bà ấy chịu trách nhiệm cho những gì bà ấy nói và làm. Dĩ nhiên bố thà để bà ấy nói điều đó với bố hơn là với hai đứa con, nhưng mình đâu phải lúc nào cũng được quyền chọn lựa.
Jem có vẻ bị mê hoặc bởi một đóa hoa hồng trên tấm thảm.
- Bố Atticus, - Jem nói, - bà ấy muốn con đọc cho bà nghe.
- Đọc cho bà nghe?
- Vâng. Bà muốn con đến mỗi tối sau giờ đi học về và mỗi thứ Bảy để đọc to cho bà nghe trong hai giờ. Bố Atticus, con nên làm không?
- Chắc chắn rồi.
- Nhưng bà ấy muốn con làm vậy trong một tháng.
- Vậy con sẽ đọc trong một tháng.
Jem đặt ngón chân cái vào ngay giữa đóa hồng và ấn xuống đó. Cuối cùng anh nói.
- Bố Atticus, ngoài vỉa hè thì không có gì nhưng bên trong thì... nó tối thui mà ớn da gà lắm. Có bóng đen với đủ thứ trên trần...
Bố Atticus mỉm cười và cương quyết.
- Điều đó sẽ hấp dẫn trí tưởng tượng của con. Cứ xem như con đang ở trong nhà Radley.
Chiều thứ Hai sau đó Jem và tôi trèo lên những bậc tam cấp dốc trước nhà bà Dubose và bước đến trước cửa. Jem thủ sẵn cuốn Ivanhoe và mớ kiến thức đầy đủ, gõ cánh cửa thứ hai bên trái.
- Bà Dubose? - Anh gọi.
Jessie mở cánh cửa gỗ và mở chốt cửa lưới.
- Em hả, Jem Finch? - Cô hỏi. - Em còn dẫn em gái theo nữa à. Tôi không biết...
- Cho cả hai đứa vô đi, Jessie, - bà Dubose nói. Jessie cho tụi tôi vào rồi bỏ đi xuống nhà bếp.
Một mùi ngột ngạt phả vào chúng tôi khi chúng tôi bước qua ngưỡng cửa, một mùi tôi gặp nhiều lần trong những ngôi nhà xám xịt mục nát vì mưa, nơi có những ngọn đèn dầu, những cái gáo múc nước, và vải trải giường nội hóa ố màu. Nó luôn khiến tôi sợ, chờ đợi, và cảnh giác.
Trong góc phòng có cái giường bằng đồng, bà Dubose đang nằm trên đó. Tôi tự hỏi không biết có phải những hành động của Jem đã khiến bà phải nằm đó không, và trong giây lát tôi cảm thấy tiếc cho bà. Bà nằm dưới một đống chăn mền và trông rất thân thiện.
Có một cái bồn rửa tay mặt đá cẩm thạch cạnh giường bà; trên đó có một cái ly và cái thìa để trong ly, một ống bơm thụt, một hộp bông thấm nước, và một đồng hồ báo thức bằng thép có ba chân bé xíu.
- Vậy là cháu đưa theo cô em gái bẩn thỉu của cháu đó hả? - Đó là lời chào hỏi của bà.
Jem nói lặng lẽ.
- Em cháu không bẩn thỉu và cháu không sợ bà, - dù tôi thấy hai đầu gối anh run.
Tôi đang chờ đợi một bài diễn văn chỉ trích, nhưng bà ta chỉ nói là.
- Cháu bắt đầu đọc được rồi đó, Jeremy.
Jem ngồi xuống chiếc ghế mây và giở cuốn Ivanhoe ra. Tôi kéo một chiếc ghế khác và ngồi cạnh anh.
- Lại sát đây, - bà Dubose nói. - Tới cạnh giường nè.
Chúng tôi kéo ghế tới. Đây là lần đầu tiên tôi tới gần bà đến thế, và điều tôi muốn làm nhất là kéo ghế trở lại.
Bà thật khủng khiếp. Mặt bà có màu áo gối bẩn, và khóe miệng bà loáng nước, nó chảy dần dần như một con sông băng xuống những nếp nhăn hằn sâu bao quanh cằm bà. Những vết tàn nhang của tuổi già lấm tấm trên hai má, và đôi mắt đã mờ đục của bà có hai đồng tử đen nhỏ xíu. Hai bàn tay bà nổi u cục, những lớp biểu bì trùm lên các móng tay. Hàm răng giả của bà không nằm trong miệng, và môi trên của bà nhô ra; thỉnh thoảng bà kéo môi dưới lên tới hàm trên và kéo theo cái cằm. Việc này làm nước dãi chảy nhanh hơn.
Tôi không nhìn bà nhiều quá mức cần thiết. Jem lại mở cuốn Ivanhoe ra và bắt đầu đọc. Tôi cố theo dõi truyện anh đọc, nhưng anh đọc quá nhanh. Khi đến những chữ anh không biết, Jem bèn bỏ qua, nhưng bà Dubose thường phát hiện được và bảo anh đánh vần chúng. Jem đọc có lẽ được hai mươi phút, trong thời gian đó tôi nhìn vào bệ lò sưởi ấm bồ hóng, nhìn ra ngoài cửa sổ, bất cứ nơi đâu để không phải nhìn bà. Khi anh đọc tiếp, tôi nhận thấy những lần bắt lỗi của bà ít dần và khoảng cách thưa hơn, và Jem thậm chí đã bỏ lửng một câu. Bà không còn lắng nghe nữa.
Tôi nhìn về phía giường.
Có chuyện gì đó đã xảy ra với bà. Bà nằm ngửa, chăn đắp tận cằm. Chỉ thấy được đầu và vai bà. Đầu bà lắc chầm chậm từ bên này sang bên kia. Thỉnh thoảng bà há to miệng và tôi có thể thấy lưỡi bà giật giật nhẹ nhẹ. Nước bọt đọng lại trên môi bà; bà sẽ nhép chúng vào; rồi lại há miệng ra. Miệng bà như có sự tồn tại riêng của nó. Nó hoạt động riêng rẽ và tách khỏi phần còn lại của cơ thể, thò ra thụt vào, giống như một cái hang của bọn trai sò lúc thủy triều rút. Thỉnh thoảng nó lại thốt ra “Pt”, giống như một thứ chất sền sệt đang sắp sôi.
Tôi kéo tay áo Jem.
Anh nhìn tôi, rồi nhìn vào giường. Đầu bà lắc đều đặn về phía chúng tôi, và Jem hỏi:
- Bà Dubose, bà ổn không?
Bà không nghe anh.
Đồng hồ reo lên và chúng tôi sợ cứng người. Một phút sau, thần kinh vẫn căng thẳng, Jem và tôi đã trở ra vỉa hè và hướng về nhà. Chúng tôi không bỏ chạy, Jessie tiễn chúng tôi về: trước khi đồng hồ hết dây thiều, cô đã vào phòng và đẩy Jem với tôi ra khỏi đó.
- Suỵt, - cô nói, - hai đứa về đi.
Jem do dự ngay cửa.
- Đã đến cữ thuốc của bà, - Jessie nói. Khi cửa đóng mạnh sau lưng chúng tôi, tôi thấy Jessie đi nhanh về phía giường bà Dubose.
Khi chúng tôi về đến nhà mới có ba giờ bốn mươi lăm, vì vậy Jem và tôi đá bóng qua lại ở sân sau cho đến giờ đi đón bố Atticus. Bố Atticus có hai cây bút chì màu vàng cho tôi và một tờ tạp chí bóng bầu dục cho Jem, mà tôi cho rằng đó là phần thưởng thầm lặng cho buổi đầu tiên chúng tôi ở bên bà Dubose. Jem kể cho ông nghe những gì xảy ra.
- Bà ấy có làm tụi con sợ không? - Bố Atticus hỏi.
- Không, bố, - Jem nói, - nhưng trông bà ấy tởm lắm. Bà ta bị động kinh hay cái gì đó. Bà chảy nước dãi tùm lum.
- Bà không ngăn được chuyện đó. Khi người ta bệnh đôi khi người ta trông không được vừa mắt lắm.
- Bà ta làm con sợ, - tôi nói.
Bố Atticus nhìn tôi qua cặp kính.
- Con biết là con không phải đi với Jem mà.
Chiều hôm sau ở nhà bà Dubose cũng y như chiều hôm đầu, và ngày kế tiếp cũng vậy, cho đến khi dần dần hình thành một trình tự: mọi thứ sẽ bắt đầu một cách bình thường - nghĩa là, bà Dubose sẽ hành Jem về các đề tài ưa thích của bà, những bông hoa trà của bà và xu hướng thân mọi đen của bố chúng tôi; bà sẽ dần dần im lặng, rồi quên mất chúng tôi. Đồng hồ báo giờ sẽ reo, Jessie sẽ đưa chúng tôi ra, và những giờ còn lại trong ngày là của chúng tôi.
- Bố Atticus, - một tối tôi nói, - chính xác thì kẻ yêu bọn mọi đen nghĩa là gì?
Mặt bố Atticus nghiêm lại.
- Bộ có người gọi con vậy hả?
- Không, bố. Bà Dubose gọi bố như vậy. Mỗi chiều bà ta khỏi động bằng việc gọi bố như vậy. Giáng sinh rồi Francis cũng gọi bố như vậy, đó là lần đầu con nghe từ đó.
- Đó là lý do con nhảy xổ vào nó chứ gì? - Bố Atticus hỏi.
- Vâng, bố...
- Vậy tại sao con hỏi bố nó nghĩa là gì?
Tôi cố giải thích với bố Atticus rằng những gì Francis nói không làm tôi nổi sùng lên bằng cách nó nói câu đó.
- Giống như nó nói mũi thò lò hay cái gì đó.
- Scout, - bố Atticus nói, - kẻ-yêu-bọn-mọi-đen chỉ là một trong những từ ngũ không hàm ý gì cả - giống như mũi thò lò vậy. Nó khó giải thích... những người ngu dốt, kém hiểu biết dùng nó khi họ nghĩ một ai đó ưa thích người Da đen và trên cả họ. Nó trở nên thông dụng với một số người như chúng ta, khi họ muốn có một từ ngữ phổ biến, xấu xí, để gán cho ai đó.
- Vậy thực sự bố không phải là kẻ-ưa-bọn-mọi-đen đúng không?
- Chắc chắn bố là thế. Bố cố hết sức để yêu thương mọi người... Đôi khi bố cảm thấy khó khăn... bé con, không hề là sự xúc phạm khi bị gọi là thứ gì đó mà người ta nghĩ là một cái tên xấu. Nó chỉ cho con thấy người đó tội nghiệp làm sao, nó không làm tổn thương con. Vì vậy đừng để bà Dubose làm con xuống tinh thần. Bà ấy đã có đủ rắc rối riêng của mình rồi.
Một tháng sau vào một chiều khi Jem đang khó nhọc đọc Sir Walter Scout [2], như anh gọi ông ta, và bà Dubose đang sửa cho anh từng chút một, thì có tiếng gõ cửa.
- Vào đi! - Bà gào lên.
Bố Atticus bước vào. Ông bước đến giường bắt tay bà Dubose.
- Tôi đi làm về không thấy bọn trẻ, - ông nói, - tôi nghĩ chúng còn ở đây.
Bà Dubose mỉm cười với ông. Dù có gắng đến mấy tôi cũng không thể hình dung ra làm sao bà có thể nói chuyện với ông khi bà có vẻ ghét ông đến thế.
- Anh biết mấy giờ rồi chứ, Atticus? - Bà nói. - Chính xác là năm giờ mười bốn phút. Đồng hồ reo được định giờ là năm giờ ba mươi. Tôi muốn anh biết điều đó.
Bất chợt tôi nhận ra rằng mỗi ngày chúng tôi ở lại nhà bà Dubose lâu hơn, rằng đồng hồ reo này báo giờ trễ thêm vài phút mỗi ngày, và rằng bà đã động kinh được một hồi vào lúc nó reo. Hôm nay bà làm Jem tức tối gần hai tiếng vì không hề tính chuyện động kinh gì cả, và tôi cảm thấy mình bị mắc bẫy một cách tuyệt vọng. Đồng hồ báo giờ là dấu hiệu cho sự phóng thích chúng tôi; nếu một ngày nào đó nó không reo, chúng tôi biết làm thế nào?
- Tôi có cảm giác rằng số ngày đọc của Jem đã hết, - bố Atticus nói.
- Tôi nghĩ còn hơn một tuần nữa, - bà nói, - để đảm bảo...
Jem nhỏm dậy:
- Nhưng...
Bố Atticus giơ tay ra và Jem im lặng. Trên đường về nhà, Jem nói rằng anh chỉ phải làm chuyện này một tháng và một tháng đã hết và thế là không công bằng.
- Chỉ một tuần nữa thôi, con trai, - bố Atticus nói.
- Không, - Jem nói.
- Có đấy, - bố Atticus nói.
Tuần sau chúng tôi trở lại nhà bà Dubose. Đồng hồ báo giờ đã ngừng reo, nhưng bà Dubose phóng thích chúng tôi với câu “đủ rồi”, lúc chiều muộn tới độ hẳn bố Atticus đã ngồi đọc báo khi chúng tôi về tới nhà. Dù những cơn động kinh của bà đã biến mất, nhưng bà đã trở lại như trước ở mọi mặt khác: khi Sir Walter Scott sa đà vào những đoạn mô tả lê thê về những đường hào và các lâu đài, bà Dubose thường phát chán và quay ra chỉ trích chúng tôi:
- Jeremy Finch, ta đã bảo rằng cháu sẽ sống để hối tiếc về việc đã phá nát vườn hoa trà của ta. Giờ cháu đang hối tiếc, đúng không?
Jem nói chắc chắn anh hối tiếc.
- Cháu nghĩ cháu có thể giết cây hoa Tuyết-trên-đỉnh-núi của ta, đúng không? Jessie nói ngọn của nó đã mọc lại. Lần sau cháu sẽ biết cách phá nó đúng cách, phải không? Cháu sẽ nhổ rễ nó lên, phải không?
Jem thường nói chắc chắn anh sẽ làm vậy.
- Cháu đừng có lầu bầu với ta, nhóc! Hãy ngẩng cao đầu và nói vâng thưa bà. Dù sao ta cũng không nghĩ cháu sẽ thích giữ đầu cao với những gì bố cháu làm.
Cằm Jem đưa ra, và anh nhìn bà Dubose với khuôn mặt hoàn toàn không oán hận. Qua nhiều tuần anh đã trau dồi một cách thể hiện mối quan tâm vô tư và lịch sự, và anh sẽ trình ra cho bà để đáp lại những lời đặt điều kinh hoàng nhất của bà.
Cuối cùng ngày đó đã đến. Khi một chiều nọ bà Dubose nói:
- Đủ rồi, - bà nói thêm, - Vậy là xong. Chúc cháu ngày tốt lành.
Thế là xong. Chúng tôi phóng xuống vỉa hè trong niềm hân hoan cực độ, nhảy nhót và rú lên.
Mùa xuân đó thật tuyệt: ngày dài hơn và chúng tôi có thời gian chơi nhiều hơn. Đầu óc Jem hầu như chỉ đầy những thống kê quan trọng về từng cầu thủ bóng bầu dục đại học trên cả nước. Mỗi đêm bố Atticus sẽ đọc cho chúng tôi những trang báo thể thao. Năm nay bang Alabama có thể lại đi đến chung kết ở sân Rose Bowl, đánh giá qua những đội có triển vọng đoạt giải, không có cái tên nào trong số họ mà chúng tôi xác nhận được. Một tối nọ khi bố Atticus đang đọc đến chuyên mục của Windy Seaton thì chuông điện thoại reo.
Ông trả lời, rồi đi ra giá mũ ở tiền sảnh.
- Bố sẽ sang nhà bà Dubose một lát, - ông nói, - không lâu đâu.
Nhưng bố Atticus ở mãi bên đó tới quá giờ đi ngủ của tôi khá lâu. Khi ông về mang theo một hộp đựng kẹo. Bố Atticus ngồi xuống, đặt cái hộp xuống cạnh sàn ghế ông ngồi.
- Bà ấy muốn gì vậy? - Jem hỏi.
Chúng tôi đã không gặp bà hơn một tháng. Bà không còn ngồi ở hàng hiên khi chúng tôi đi qua.
- Bà ấy chết rồi, con trai, - bố Atticus nói. - Bà chết cách đây vài phút.
- Ô, - Jem nói. - Tốt.
- Tốt là đúng, - bố Atticus nói. - Bà không còn phải chịu đau đớn nữa. Bà bệnh lâu rồi. Con trai, con không biết những cơn động kinh của bà là gì à?
Jem lắc đầu.
- Bà Dubose là người nghiện Moóc-phin, - bố Atticus nói. - Bà đã dùng nó như thứ thuốc giảm đau trong nhiều năm. Bác sĩ đã khuyên bà như thế. Bà đã dùng nó suốt quãng đời còn lại của bà và chết mà không đau đớn lắm, nhưng bà quá trái khoáy...
- Sao bố? - Jem nói.
Bố Atticus nói:
- Ngay trước khi xảy ra trò phá phách của con, bà đã gọi bố đến làm di chúc cho bà. Bác sĩ Reynolds nói bà chỉ còn vài tháng nữa thôi. Công việc kinh doanh của bà đã được thu xếp chu đáo nhưng bà nói, “vẫn còn một việc chưa thu xếp được”.
- Đó là chuyện gì? - Jem bối rối.
- Bà nói bà sẽ rời khỏi thế giới này mà không mắc nợ cái gì với bất cứ ai. Jem, khi con bị bệnh như bà, việc dùng bất cứ thuốc gì để nó dễ chịu hơn thì cũng được thôi, nhưng bà không muốn vậy. Bà nói bà muốn giải thoát bà ra khỏi nó trước khi chết, và đó là việc bà đã làm.
Jem nói:
- Ý bố là việc đó đã gây ra những cơn động kinh của bà hả?
- Phải, chuyện là vậy. Trong hầu hết thời gian con đọc sách cho bà bố đã nghi không biết bà có nghe lời nào của con không. Toàn bộ tâm trí và cơ thể bà tập trung vào chiếc đồng hồ báo giờ. Nếu con không rơi vào tay bà, thì bố chắc cũng bảo con đến đọc cho bà nghe. Nó có thể là một cách tìm quên. Còn một lý do nữa...
- Vậy là bà đã chết thanh thản? - Jem hỏi.
- Như không khí trên núi, - bố Atticus nói. - Hầu như bà đã tỉnh táo đến phút cuối. Tỉnh táo, - ông mỉm cười, - và gắt gỏng. Bà vẫn phản đối kịch liệt những việc làm của bố, và nói chắc bố sẽ dành phần đời còn lại của bố để cứu con khỏi nhà tù. Bà bảo Jessie đưa con cái hộp này...
Bố Atticus thò tay xuống cầm hộp kẹo lên. Ông đưa nó cho Jem.
Jem mở hộp. Bên trong, bao quanh bởi mớ bông ẩm để chèn, là một bông hoa trà trắng, tuyệt hảo, bóng như sáp. Nó là một đóa Tuyết-trên-đỉnh-núi.
Jem trợn tròn mắt.
- Bà già xấu xa chết tiệt, bà già xấu xa chết tiệt! - Anh rú lên, vứt nó xuống. - Sao bà ta không để con yên?
Trong chớp mắt bố Atticus đã đứng dậy đến bên Jem, Jem vùi mặt vào ngực áo bố Atticus.
- Sh-h, - ông nói. - Bố nghĩ đó là cách bà nói với con: mọi việc giờ đã ổn, Jem, mọi thứ đều đã ổn. Con biết đó, bà là một quý bà vĩ đại.
- Quý bà? - Jem ngẩng đầu lên. Mặt anh đỏ bừng. - sau tất cả những điều bà ta nói về bố, vậy mà bà ta vẫn là một quý bà?
- Đúng vậy, bà có quan điểm của riêng bà về mọi thứ, rất khác quan điểm của bố, có lẽ... con trai, bố đã nói với con rằng nếu con không mất bình tĩnh, bố cũng sẽ bảo con đến đọc cho bà. Bố muốn con thấy được điều gì đó ở bà, bố muốn con thấy lòng can đảm là gì, thay vì có ý nghĩ rằng can đảm là người đàn ông có khẩu súng trong tay. Đó là khi con biết thất bại trước khi con bắt đầu nhưng dù vậy con vẫn bắt đầu và con theo đuổi nó tới cùng dù cho có chuyện gì xảy ra. Con hiếm khi thắng, nhưng đôi khi con cũng thắng. Bà Dubose đã thắng, tất cả bốn mươi sáu ký của bà. Theo quan điểm của bà, bà đã chết mà không mắc nợ bất cứ cái gì và bất cứ ai. Bà là người can đảm nhất bố từng biết.
Jem nhặt hộp lên và ném nó vào lò sưởi. Anh nhặt đóa hoa trà lên, rồi khi lên giường tôi thấy anh vuốt ve những cánh hoa nở to của nó. Bố Atticus vẫn đọc báo.
----------
1. Confederate States of America (Liên hiệp các tiểu bang Mỹ) tên gọi chính thức của phe miền Nam trong Nội chiến Mỹ.
2. Cách đọc trại tên Sir Walter Scott, tác giả tiểu thuyết Ivanhoe

Chương 12

Jem đã mười hai. Thật khó sống chung được với anh ấy, bất nhất, thất thường. Sự thèm ăn của anh thật khủng khiếp, và biết bao lần anh bảo tôi đừng làm phiền anh nữa, tôi hỏi ý kiến bố Atticus, “Không lẽ anh ấy bị sán sơ mít sao?”. Bố Atticus nói không, Jem đang lớn. Tôi phải kiên nhẫn với anh và càng ít làm phiền anh càng tốt.
Sự thay đổi này của Jem xảy ra chỉ mới vài tuần. Bà Dubose còn chưa lạnh trong nấm mồ của bà - Jem có vẻ biết ơn khi tôi đã đi cùng anh khi anh đến đọc sách cho bà. Rồi đột nhiên, có vẻ Jem đã có được một hệ thống những giá trị mới mẻ và đang cố áp đặt nó lên tôi: nhiều lần anh thậm chí còn bảo tôi phải làm gì. Sau một trận cãi lộn nọ, Jem hét lên, “Đã đến lúc em làm một đứa con gái và cư xử cho đàng hoàng rồi đó!”. Tôi khóc và chạy tới chỗ Calpurnia.
- Cô đừng lo lắng quá nhiều về cậu Jem... - Bà mở lời.
- Cậu Jem?
- Phải, giờ cậu ấy sắp là cậu Jem rồi.
- Anh ấy đâu có già đến cỡ đó, - tôi nói. - Anh ấy chỉ cần ai đó đập cho một trận, mà cháu thì chưa đủ lớn.
- Bé con, - Calpurnia nói, - tôi không thể làm vậy nếu cậu Jem sắp lớn. Bây giờ cậu ấy muốn được yên thân một mình, làm những gì các chàng trai vẫn làm, vì vậy cô chỉ có cách xuống bếp khi cảm thấy cô đơn. Mình sẽ tìm ra nhiều việc để làm ở đây.
Bước khởi đầu của mùa hè đó là điềm tốt lành: Jem có thể làm như anh thích; Calpurnia cũng làm gì tùy ý cho đến khi Dill về đây. Bà có vẻ vui khi thấy tôi xuất hiện trong nhà bếp và qua việc quan sát bà tôi bắt đầu nghĩ có một số kỹ năng liên quan đến việc làm thân con gái.
Nhưng mùa hè tới và Dill không đến. Tôi nhận một lá thư và một bức ảnh Dill gửi. Lá thư nói nó có ba mới mà nó gửi hình kèm theo, và chắc nó phải ở lại Meridian vì họ lên kế hoạch đóng một cái thuyền đánh cá. Ba mới của nó là luật sư giống như bố Atticus, chỉ có điều trẻ hơn nhiều. Ba mới của Dill có khuôn mặt dễ chịu, tôi thấy mừng vì Dill có được ông ta, nhưng lòng tôi tan nát. Dill kết luận bằng cách nói nó sẽ yêu tôi mãi mãi và đừng lo, nó sẽ đến với tôi và cưới tôi ngay khi nó có đủ tiền, lá thư thật tuyệt.
Sự kiện tôi có một vị hôn phu lâu dài là sự đền bù nhỏ bé cho sự vắng mặt của nó: tôi chưa bao giờ nghĩ về nó, nhưng mùa hè nghĩa là có Dill bên cạnh hồ cá hút sợi thuốc, mắt Dill sống động với những kế hoạch phức tạp để làm Boo Radley xuất hiện; mùa hè nghĩa là Dill nhanh nhẹn chồm lên hôn tôi khi Jem không để ý, là những khao khát đôi khi chúng tôi cảm thấy đứa kia đang có. Có nó, cuộc sống trôi qua như thường lệ, không có nó, cuộc sống thật không chịu nổi. Tôi thấy khổ sở như thế trong hai ngày.
Như thể điều đó chưa đủ, cơ quan lập pháp tiểu bang lại được triệu tập họp khẩn cấp và bố Atticus xa chúng tôi hai tuần. Thống đốc hăm hở cải thiện hiệu năng của chính quyền tiểu bang; đã có những cuộc đình công ngồi lì ở Birmingham [1]; những hàng người chờ phát bánh mì tại các thành phố ngày càng dài hơn, người dân vùng nông thôn càng nghèo đi. Nhưng đấy là những sự kiện xa vời ngoài thế giới của Jem với tôi.
Một sáng chúng tôi ngạc nhiên khi thấy một tranh biếm họa trên tờ Montgomery Advertiser với chú thích, “Finch của Maycomb”. Nó vẽ bố Atticus chân trần mặc quần soóc, bị xích vào bàn giấy: ông đang chăm chú viết lên một tấm bảng đá đen trong khi một số cô gái có vẻ phù phiếm gào lên “Yoo-hoo!” vào mặt ông.
- Đó là một lời khen ngợi, - Jem giải thích. - Bố dành thời gian của bố để làm những việc mà chúng sẽ không thể hoàn tất nếu không có ai làm.
- Vậy hả?
Ngoài những đặc điểm mới phát triển của Jem, anh đã có được cái vẻ thông thái dễ ghét.
- Scout này, nó giống như việc tái tổ chức hệ thống thuế của các hạt và các thứ đại loại như vậy. Đó là loại việc khá vô vị đối với hầu hết mọi người.
- Sao anh biết?
- Ô, đi chơi đi, để anh yên. Anh đang đọc báo.
Jem muốn thế thì được ngay thôi. Tôi bỏ đi xuống bếp.
Trong khi đang tách vỏ đậu, bất ngờ Calpurnia nói.
- Chủ nhật này tôi làm gì với vụ đi nhà thờ của cô cậu đây?
- Con chắc là khỏi phải làm gì cả. Bố Atticus có để lại cho tụi con tiền quyên góp cho nhà thờ mà.
Đôi mắt của Calpurnia nheo lại và tôi có thể đọc được những gì dang diễn ra trong đầu bà.
- Cal, - tôi nói, - bà biết tụi con sẽ ngoan mà. Mấy năm nay tụi con đâu có gây chuyện gì trong nhà thờ.
Rõ ràng là Calpurnia đang nhớ lại một Chủ nhật trời mưa khi chúng tôi vừa không có bố vừa không có giáo viên trông coi. Được tháo cũi sổ lồng, cả lớp đã buộc Eunice Ann Simpson vào một cái ghế và đặt nó trong phòng lò sưởi. Bọn tôi quên mất nó, lần lượt kéo nhau lên lầu đến nhà nguyện, và khi chúng tôi đang im lặng lắng nghe bài giảng thì những tiếng va đập khủng khiếp phát ra từ ống dẫn lò sưởi, liên tục không ngừng cho đến khi ai đó đi tìm hiểu và đưa được Eunie Ann ra và nói rằng con bé không muốn đóng vai Shadrach [2] nữa - Jem Finch nói con bé sẽ không bị thiêu cháy nếu nó có đủ đức tin, nhưng dưới đó quá nóng.
- Với lại, Cal, đây đâu phải lần đầu bố Atticus để bọn con ở nhà một mình đâu, - tôi phản đối.
- Phải, nhưng ông ấy yên chí là giáo viên của cô sẽ có mặt ở đó. Lần này tôi không nghe ông nói thế - chắc là ông quên. - Calpurnia gãi đầu. Bất chợt bà mỉm cười. - Cô với cậu Jem có thích đi nhà thờ với tôi ngày mai không?
- Thật ư?
- Chịu không? - Calpurnia cười toét.
Nếu trước đó Calpurnia thường tắm rửa mạnh tay cho tôi, thì cũng chẳng có gì sánh được sự chăm nom của bà về những việc thường lệ của đêm thứ Bảy đó. Bà chà xà bông khắp người tôi hai lần, múc nước sạch trong chậu mỗi lần dội; bà nhấn đầu tôi vào bồn và gội bằng xà bông Octagon và xà bông Tây Ban Nha. Bà đã tin cậy Jem nhiều năm nay, nhưng đêm đó bà xâm phạm sự riêng tư của anh và khiến anh cự lại dữ dội, “Trong nhà này bộ người ta không thể tắm mà cả nhà không nhìn sao?”.
Sáng hôm sau bà bắt đầu sớm hơn thường lệ, để “kiểm tra kỹ quần áo của chúng tôi”. Khi Calpurnia sang ngủ qua đêm với chúng tôi, bà ngủ trên giường xếp trong nhà bếp; sáng hôm đó nó đầy quần áo ngày Chủ nhật của bọn tôi. Bà đã hồ chiếc đầm của tôi quá nhiều đến độ nó giương lên như cái lều khi tôi ngồi xuống. Bà bắt tôi mặc một váy lót dài và thắt một dải thắt lưng màu hồng. Bà chà kỹ đôi dày da của tôi với một chiếc bánh nướng nguội đến độ bà soi thấy mặt mình trên đó.
- Cứ như mình sắp đi hội Mardi Gras [3] vậy, - Jem nói. - Tất cả chuyện này để làm chi vậy, Cal?
- Tôi không muốn người ta nói rằng tôi không chăm sóc bọn trẻ của tôi, - bà lầu bầu. - Cậu Jem, cậu tuyệt đối không được đeo cái nơ đó với bộ đồ đó. Nó màu xanh lá cây mà.
- Nó có sao đâu?
- Bộ đồ màu xanh da trời mà. Cậu không biết hả?
- Ha, ha, - tôi rú lên, - Jem mù màu.
Mặt anh đỏ lên vì giận, nhưng Calpurnia nói:
- Cô cậu thôi đi được rồi đó. Cô cậu sẽ đến First Purchase với nụ cười trên môi.
Nhà thờ First Purchase của người Da đen nằm ở bên ngoài ranh giới phía Nam thị trấn, đối diện với khu đường mòn của khu xưởng cưa cũ. Nó là một tòa nhà cũ kỹ đã tróc sơn nhiều chỗ, nhà thờ duy nhất ở Maycomb có tháp chuông và chuông, được gọi là First Purchase [4] bởi vì nó được mua bằng những đồng tiền đầu tiên những nô lệ được giải phóng kiếm được. Người Da đen thờ phụng trong đó vào các ngày Chủ nhật và người da trắng đánh bạc trong đó vào những ngày khác trong tuần.
Sân nhà thờ bằng đất sét cứng như gạch nung, như nghĩa trang cạnh nó. Nếu có ai chết vào mùa khô, xác họ sẽ được ướp đá cho đến khi mưa làm mềm đất. Vài ngôi mộ trong nghĩa trang được đánh dấu bằng những bia mộ đổ nát; các ngôi mộ mới hơn được rào quanh bằng những miếng kính màu sặc sỡ và những chai Coca-Cola bể. Những cây cột thu lôi trên một số ngôi mộ cho thấy người chết yên nghỉ không được thoải mái lắm; những mẩu nến thừa đứng ngay đầu các nấm mồ trẻ con. Đó là một nghĩa trang hạnh phúc.
Mùi ngòn ngọt đăng đắng nồng ấm của người Da đen sạch sẽ trùm lấy chúng tôi ngay khi bước vào sân nhà thờ - mùi dầu gội Hearts of Love hòa quyện với mùi tỏi tây, thuốc lá hít, nước hoa Hoyt’s Cologne, thuốc lá nhai Brown’s Mule, mùi bạc hà, và phấn rôm tử đinh hương.
Khi thấy Jem và tôi đi cùng Calpurnia, đàn ông bước lùi lại và nhấc mũ ra; phụ nữ đan tay trước bụng, những cử chỉ tỏ vẻ trân trọng thường thấy. Họ tách ra tạo thành một lối đi nhỏ đến cửa nhà thờ cho chúng tôi. Calpurnia đi giữa Jem và tôi, đáp lại những lời chào của các láng giềng ăn mặc sặc sỡ của bà.
- Chị làm gì vậy, Cal? - Một giọng nói từ sau lưng chúng tôi vang lên.
Hai bàn tay Calpurnia lần đến vai chúng tôi và chúng tôi dừng lại, quay lại nhìn: đứng trên lối đi sau lưng chúng tôi là một phụ nữ da đen cao. Chị ta đứng trên một chân, khuỷu tay chống hông, bàn tay ngửa lên chỉ vào chúng tôi. Chị ta có cái đầu tròn nhỏ, với đôi mắt hình quả hạnh đào kỳ lạ, mũi thẳng, miệng cong. Nhìn chị ta phải cao tới gần hai mét.
Tôi cảm thấy bàn tay Calpurnia bấu chặt vai tôi.
- Cô muốn gì, Lula? - Bà hỏi bằng giọng điệu tôi chưa từng nghe thấy bao giờ. Bà hỏi nhỏ nhẹ, đầy khinh bỉ.
- Tôi muốn biết tại sao chị đưa mấy nhóc da trắng đến nhà thờ của dân da đen.
- Chúng là khách của tôi, - Calpurnia nói. Tôi lại thấy giọng bà nghe là lạ: bà nói chuyện giống hầu hết bọn họ.
- Phải, tôi cho là bà cũng là khách của nhà Finch suốt cả tuần.
Tiếng xì xầm lan khắp đám đông.
- Đừng lo. - Calpurnia thì thầm với tôi, nhưng những bông hoa trên mũ bà run lên đầy phẫn nộ.
Khi Lula bước sấn về phía chúng tôi, Calpurnia nói:
- Đứng lại đó, con mọi đen.
Lula dừng lại, nhưng chị ta nói.
- Chị không việc gì phải đưa bọn nhóc da trắng đến đây... chúng có nhà thờ của chúng, chúng ta có nhà thờ của chúng ta. Đây là nhà thờ của chúng ta, đúng không, cô Cal?
Calpurnia nói.
- Chúng thờ cùng một Chúa với ta, đúng không?
Jem nói:
- Mình về thôi, Cal, họ không muốn tụi tôi ở đây...
Tôi đồng ý: họ không muốn chúng tôi ở đây. Tôi có cảm giác, hơn là thấy, rằng chúng tôi đang được đẩy tới. Có vẻ như họ đang tiến lại gần chúng tôi hơn, nhưng khi tôi nhìn Calpurnia thì thấy có một sự thích thú trong mắt bà. Khi tôi nhìn xuống lối đi lần nữa, Lula đã đi mất. Ngay chỗ chị ta là một đám đông những người da màu.
Một trong số họ bước khỏi đám đông. Đó là Zeebo, người quét rác.
- Cậu Jem, - anh ta nói, - chúng tôi rất hân hạnh khi cô cậu đến đây. Đừng quan tâm đến Lula, cô ta ưa gây sự bởi vì Cha Sykes dọa không cho cô ấy vào nhà thờ. Cô ấy là người hay gây rối từ lâu nay, có những ý nghĩ quái gở và cung cách phách lối... tụi tôi rất hân hạnh khi cô cậu đến đây.
Thế là Calpurnia dẫn chúng tôi đến cửa nhà thờ nơi Đức cha Sykes đón chào chúng tôi, ông dẫn chúng tôi tới hàng ghế đầu.
Nhà thờ First Purchase không đóng trần và không được sơn bên trong. Dọc bức tường nhà thờ có những cây đèn dầu hỏa chưa thắp sáng treo trên những giá đỡ bằng đồng, những băng ghế gỗ thông được dùng làm ghế nguyện. Phía sau bục giảng bằng gỗ sồi xù xì là một biểu ngữ bằng lụa hồng đã bạc màu có dòng chữ “Thiên Chúa Là Tình Thương”, nó là món trang trí duy nhất của nhà thờ nếu không kể bản in kẽm trong bức tranh The Light of the World [5] của Hunt. Không có bóng dáng của đàn dương cầm, phong cầm, những tập thánh ca, những chương trình hành lễ - những thứ quen thuộc của nhà thờ mà chúng tôi thường thấy mỗi Chủ nhật. Bên trong tối mờ, với cái lạnh ẩm ướt dần dần bị xua tan khi giáo dân tập trung vào. Ở mỗi chố ngồi có một cái quạt bằng bìa giấy cứng rẻ tiền in hình Khu vườn Gethsemane [6] lòe loẹt, quà tặng của công ty Tydalu’s Hardware Co. (Với khẩu hiệu Bạn-cần-gì-chúng-tôi-bán-nấy).
Calpurnia đẩy chúng tôi xuống cuối hàng ghế và ngồi giữa chúng tôi. Bà lục tìm trong ví, lôi ra chiếc khăn tay, mở lấy một mớ tiền lẻ cột ở góc khăn. Bà đưa một đồng mười xu cho tôi và một đồng mười xu cho Jem.
- Tụi con có tiền rồi, - anh thì thầm với tôi. - Bà cứ giữ lấy.
Calpurnia nói:
- Cô cậu là khách của tôi.
Tôi thoáng thấy nét do dự về đạo đức trên mặt Jem xem có nên giữ lại đồng mười xu của mình nhưng thói lịch sự bẩm sinh của anh đã thắng và anh nhét đồng mười xu vào túi. Tôi làm theo không chút băn khoăn.
- Cal, - tôi thì thầm, - sách thánh ca đâu?
- Tụi tôi không có cuốn nào hết, - bà nói.
- Sao lại...
- Suỵt, - bà nói. Cha Sykes đang đứng sau bục giảng nhìn giáo đoàn ra hiệu im lặng. Ông là người thấp, chắc nịch trong bộ đồ đen, nơ đen, và sơ mi trắng, và một dây đồng hồ vàng lấp lánh trong ánh sáng từ những cửa sổ đầy tuyết.
Ông nói:
- Hỡi anh chị em, chúng ta đặc biệt vui vì có những người bạn đến với chúng ta sáng nay. Cậu và cô Finch. Tất cả các bạn đều biết cha họ. Trước khi bắt đầu tôi sẽ đọc mấy thông báo.
Cha Sykes lật giở mấy tờ giấy, chọn một tờ và giơ thẳng ra trước mặt.
- Hội truyền giáo họp ở nhà chị Annette Reeves thứ Ba tuần sau. Đem theo đồ may vá của các bạn.
Ông đọc một tờ giấy khác.
- Tất cả các bạn đều biết vụ rắc rối của người anh em Tom Robinson. Anh ấy là thành viên trung tín của First Purchase từ hồi còn là cậu bé. Tiền quyên góp được hôm nay và trong ba Chủ nhật tôi sẽ gửi đến cho Helen - vợ của Tom, để giúp chị ấy lúc túng quẫn ở nhà.
Tôi thúc Jem:
- Đó là cái ông Tom mà bố Atticus sắp...
- Suỵt!
Tôi quay sang Calpurnia nhưng đã bị chặn lại trước khi kịp nói ra. Tôi nén lại, dán sự chú ý vào Cha Sykes, người có vẻ như chờ tôi bình tĩnh trở lại.
- Sẽ có người phụ trách âm nhạc hướng dẫn chúng ta trong bài thánh ca đầu tiên,- ông nói.
Zeebo nhỏm dậy khỏi ghế và bước tới lối đi ở giữa, dừng lại trước mặt chúng tôi và đối diện với giáo đoàn. Anh cầm một cuốn thánh ca đã sờn cũ. Anh mở nó ra và nói:
- Tất cả chúng ta sẽ hát bài số hai trang bảy mươi ba.
Đến vụ này thì tôi hết chịu nổi.
- Làm sao mà hát được khi không có cuốn thánh ca nào cả?
Calpurnia mỉm cười:
- Suỵt, cô bé, - bà thì thầm, - cô sẽ thấy ngay thôi.
Zeebo hắng giọng và đọc nghe như tiếng rền của đạn pháo từ xa;
- Có một vùng đất bên kia con sông.
Kỳ diệu thay, cùng với độ cao, cả trăm giọng cùng hát to những lời của Zeebo. Âm tiết cuối cùng, tan thành tiếng ngân nga khàn khàn, kế theo đó là tiếng của Zeebo.
- Mà chúng ta gọi là miền đất dấu yêu mãi mãi.
Âm nhạc lại dâng lên quanh chúng tôi; nốt cuối cùng ngân dài và Zeebo nối sang câu hát kế tiếp:
- Và chúng ta chỉ tới được bờ đó bằng sức mạnh đức tin.
Giáo đoàn ngập ngừng, Zeebo lập lại câu đó một cách cẩn thận, và mọi người hát theo. Tới đoạn đồng ca, Zeebo gấp sách lại, một dấu hiệu cho giáo đoàn hát tiếp mà không cần anh lĩnh xướng.
Khi từ “Lễ mừng”, tắt dần Zeebo nói, “trong miền đất xa xôi dấu yêu mãi mãi đó, ngay bên kia dòng sông sáng rực”.
Từng câu một, mọi người hát theo với sự hòa âm đơn sơ cho đến khi kết thúc bài thánh ca bằng tiếng thì thầm buồn bã.
Tôi nhìn Jem, anh đang liếc nhìn Zeebo. Tôi cũng chẳng tin, nhưng cả hai chúng tôi đều nghe thấy nó.
Sau đó Cha Sykes cầu Chúa ban phúc cho những kẻ bệnh tật và đau khổ, một thủ tục không khác thủ tục của nhà thờ chúng tôi, trừ việc Cha Sykes xin Thượng đế chú ý đến vài trường hợp cụ thể.
Bài giảng của ông là sự tố cáo tội lỗi một cách thẳng thắn, một tuyên ngôn đơn giản về phương châm trên tường sau lưng ông: ông cảnh báo con chiên của ông trước những tai ương của rượu chè, cờ bạc, phụ nữ lạ. Bọn buôn bán rượu lậu đã gây đủ rắc rối trong khu này rồi, nhưng phụ nữ còn tồi tệ hơn. Một lần nữa, như tôi thường thấy trong nhà thờ của chúng tôi, tôi gặp phải học thuyết về sự ô uế của phụ nữ vốn có vẻ như ám ảnh mọi tu sĩ.
Jem và tôi nghe bài giảng giống vậy hết Chủ nhật này đến Chủ nhật khác, với duy nhất một ngoại lệ. Cha Sykes sử dụng bục giảng của ông một cách thoải mái hơn để biểu lộ các quan điểm của mình về những sa ngã cá nhân: Jim Hardy đã vắng mặt ở nhà thờ năm Chủ nhật và anh ta không hề bệnh; Constance Jackson nên cẩn thận hơn trong cách cư xử của mình... cô ta đang gặp nguy hiểm vì cãi nhau với những láng giềng; cô ta đã dựng lên hàng rào thù hận duy nhất trong lịch sử của khu dân cư này.
Mục sư Sykes kết thúc bài giảng của mình. Ông đứng cạnh cái bàn trước bục giảng và kêu gọi quyên góp buổi sáng, một nghi thức kỳ lạ với Jem và tôi. Từng người một, giáo đoàn tiến về phía trước bỏ những đồng năm xu và mười xu vào bình cà phê phủ men đen. Jem và tôi cũng bắt chước, và nhận được lời nói dịu dàng, “Cám ơn, cám ơn”, khi những đồng mười xu của chúng tôi bỏ xuống kêu leng keng.
Trước sự ngạc nhiên của bọn tôi, mục sư Sykes đổ chiếc bình ra bàn và hốt những đồng xu trong tay. Ông đứng thẳng người và nói:
- Bấy nhiêu chưa đủ, chúng ta phải có mười đô.
Giáo đoàn xôn xao.
- Tất cả các bạn đều biết nó để làm gì... Helen không thể bỏ bọn trẻ để đi làm trong khi Tom ở tù. Nếu mọi người đều cho thêm một đồng mười xu nữa, chúng ta sẽ có đủ... - Mục sư Sykes vẫy tay gọi ai đó ở phía sau nhà thờ. - Alec, đóng các cửa lại. Không ai rời khỏi đây cho đến khi chúng ta có đủ mười đô.
Calpurnia móc trong túi ra chiếc ví da mòn cũ đựng tiền xu.
- Không, Cal, - Jem thì thầm, khi bà trao cho anh đồng hai mươi lăm xu sáng loáng, - tụi con có thể góp tiền của tụi con vào. Đưa anh đồng mười xu của em, Scout.
Nhà thờ trở nên ngột ngạt, và tôi nhận ra rằng mục sư Sykes có ý định để cho các con chiên của ông đổ mồ hôi hột đúng mức. Quạt kêu xoành xoạch, những bàn chân bồn chồn, những người nhai thuốc lá bực bội.
Mục sư Sykes làm tôi giật mình bằng câu nói nghiêm khắc:
- Carlow Richardson, ta chưa thấy con đi trên lối đi này.
Một người đàn ông gày gò trong chiếc quần ka ki bước trên lối đi và đóng góp một đồng xu.
Giáo đoàn lầm rầm tán đồng.
Sau đó mục sư Sykes nói:
- Ta muốn tất cả các con, trừ trẻ em, hy sinh một chút và mỗi người cho mười xu nữa. Vậy là chúng ta sẽ có đủ.
Từ từ, một cách đau khổ, mười đô được gom đủ. Cửa mở ra, và một luồng khí ấm làm chúng tôi tỉnh lại. Zeebo đọc từng câu trong bài thánh ca On Jordan’s Stormy Banks, và buổi lễ kết thúc.
Tôi muốn ở lại để tìm hiểu thêm, nhưng Calpurnia đã đẩy tôi theo lối đi trước bà. Tại cửa nhà thờ, trong khi bà dừng lại để nói chuyện với Zeebo và gia đình anh, Jem và tôi nói chuyện với mục sư Sykes. Trong tôi dấy lên cả đống thắc mắc, nhưng tôi quyết định để chúng cho Calpurnia trả lời.
- Chúng tôi đặc biệt vui khi cô cậu đến đây, - mục sư Sykes nói. - Nhà thờ này không có người bạn nào tốt hơn cha cô cậu.
Cơn tò mò của tôi bộc lộ:
- Tại sao mọi người đều tham gia quyên góp cho vợ của Tom Robinson?
- Cô không biết lý do à? - Mục sư Sykes hỏi. - Helen có ba đứa con nhỏ dại và cô ấy không thể bỏ nhà đi làm được...
- Sao cô ấy không mang chúng theo, mục sư? - Tôi hỏi. Những người Da đen có con nhỏ mà phải làm việc ngoài đồng thường đặt chúng dưới bất cứ bóng mát nào ở đó trong khi họ làm việc - thường thì những đứa bé ngồi trong bóng mát giữa hai hàng cây vải bông. Những đứa chưa tự ngồi vững thì được buộc vào những túi địu trên lưng mẹ chúng, hoặc ở trong những túi vải họ mang theo.
Mục sư Sykes ngập ngừng.
- Nói thật với cô, cô Jean Louise. Hồi này Helen khó mà tìm được việc làm... khi đến mùa gặt hái, ta nghĩ ông Link Deas sẽ nhận cô ấy.
- Sao không, mục sư?
Trước khi ông kịp trả lời, tôi cảm thấy bàn tay Calpurnia đặt lên vai tôi. Trước sức ép của nó, tôi nói:
- Chúng cháu cảm ơn ông vì đã cho chúng cháu đến.
Jem lặp lại lời tôi, và chúng tôi lên đường về nhà.
- Cal, con biết Tom Robinson đang ở tù và anh ta đã làm điều gì đó khủng khiếp, nhưng tại sao người ta không thuê Helen vậy? - Tôi hỏi.
Calpurnia, trong bộ áo váy voan xanh nước biển và chiếc mũ hải quân, đi giữa Jem và tôi nói.
- Đó là do những gì người ta cho là Tom đã làm, - bà nói. - Người ta đâu có muốn... dính líu đến một ai trong gia đình anh ta.
- Thế anh ta đã làm gì vậy, Cal?
Calpurnia thở dài.
- Lão già Bob Ewell đã buộc anh ta tội cưỡng hiếp con gái lão ta và khiến anh ta bị bỏ tù...
- Ông Ewell? - Ký ức tôi khuấy động. - Anh ta có quan hệ gì với mấy thằng Ewell chỉ đến trường ngày đầu năm học rồi nghỉ luôn không? Bố Atticus nói họ là thứ hoàn toàn không ra gì... Con chưa từng nghe bố Atticus nói về người khác theo kiểu ông nói về người nhà Ewell. Ông nói...
- Phải, chính cái nhà đó đó.
- Nếu ai ở Maycomb cũng biết người nhà Ewell là thế nào, thì họ phải vui vẻ thuê Helen chứ... mà cưỡng hiếp là gì vậy, Cal?
- Đó là điều mà cô nên hỏi ông Finch, - bà nói, - ông có thể giải thích nó rõ hơn tôi. Cô cậu đói chưa? Ông mục sư mất nhiều thời gian giải quyết công việc sáng nay quá, thường thì ông không chán ngắt như thế.
- Ông ấy cũng giống như Cha giảng đạo của tụi con, - Jem nói, - nhưng sao mọi người ở đây hát thánh ca theo kiểu đó?
- Hát theo hả? - Bà hỏi.
- Nó gọi là vậy phải không?
- Phải, nó được gọi là hát theo. Người ta làm thế từ lâu lắm rồi.
Jem nói họ có thể để dành tiền quyên góp trong một năm để mua sách thánh ca.
Calpurnia bật cười.
- Chẳng ăn thua gì, - bà nói. - Họ đâu có biết đọc.
- Không biết đọc? - Tôi hỏi. - Tất cả à?
- Đúng vậy, - Calpurnia gật đầu.- Không biết đọc, cả giáo xứ First Purchase này đều không biết đọc, trừ khoảng bốn người... trong đó có tôi.
- Bà học trường nào vậy, Cal? - Jem hỏi.
- Chẳng ở trường nào cả. Cô cậu muốn biết ai dạy chữ cho tôi hả? Đó là dì của cô Maudie Atkinson, cô Buford già...
- Bà già tới vậy sao?
- Tôi già hơn cả ông Finch nữa đó. - Calpurnia mỉm cười. - Nhưng chắc không lớn hơn bao nhiêu. Có lần chúng tôi bắt đầu nhớ lại, ráng tính xem tôi bao nhiêu tuổi... Tôi có thể nhớ xa hơn ông ấy vài năm, tức là tôi không lớn hơn ông ấy nhiều lắm, khi đó mình rút ra kết luận rằng đàn ông không nhớ dai bằng đàn bà.
- Sinh nhật của bà là ngày nào, Calpurnia?
- Tôi cứ cho nó trùng với Giáng sinh, như thế dễ nhớ hơn - tôi không có ngày sinh nhật thật.
- Nhưng bà Cal này, - Jem phản đối, - trông bà thậm chí còn chưa già bằng bố Atticus.
- Người da màu không lộ vẻ già nua nhanh lắm, - bà nói.
- Chắc tại họ không biết đọc. Cal, bộ bà dạy Zeebo đọc hả?
- Phải, cậu Jem. Hồi nó còn nhỏ, thậm chí ở đây một ngôi trường cũng chưa có nữa. Dù vậy tôi vẫn bắt nó học.
Zeebo là con trai lớn của Calpurnia. Nếu tôi từng nghĩ về điều này, hẳn tôi đã nhận ra từ trước kia rằng Zeebo đã tới tuổi trưởng thành rồi - Zeebo đã có con hơi lớn rồi - nhưng hồi đó tôi không nghĩ ra được như vậy.
- Bà dạy anh ấy theo một cuốn sách vỡ lòng, như tụi con vậy hả? - Tôi hỏi.
- Không, tôi bắt nó học mỗi ngày một trang Kinh Thánh, còn cô Buford thì dạy tôi theo một cuốn sách khác - tôi chắc là cô cậu không biết ở đâu mà tôi có được nó, - bà nói.
Chúng tôi không biết.
Calpurnia nói:
- Cụ nội Finch của cô cậu cho tôi đó.
- Bà từng ở Landing hả? - Jem hỏi. - Bà chưa hề kể cho tụi con nghe chuyện đó.
- Phải rồi, cậu Jem. Tôi lớn lên ở đó giữa điền trang nhà Buford với Landing. Suốt ngày tôi phải làm việc hoặc cho Buford hoặc cho Landing, và tôi chuyển đến Maycomb khi bố và mẹ cô cậu cưới nhau.
- Cuốn sách đó là cuốn gì vậy? - Tôi hỏi Cal.
- Commetaries của BlackStone [7].
Jem kinh ngạc.
- Ý bà là bà đã dạy Zeebo theo cuốn đó hả?
- Phải, thưa cậu Jem. - Calpurnia rụt rè đưa những ngón tay lên che miệng. - Tôi chỉ có mấy cuốn đó. Ông nội cậu nói Blackstone viết tiếng Anh rất chuẩn...
- Đó là lý do tại sao bà không ăn nói giống như những người còn lại đó, - Jem nói.
- Những người còn lại nào?
- Những người da màu khác. Cal, nhưng bà ăn nói giống như người ta ăn nói trong nhà thờ...
Tôi chưa từng nghĩ Cal có một cuộc sống kép giản dị. Ý nghĩ bà có một cuộc sống riêng lẻ ngoài gia đình tôi là một ý tưởng mới lạ, chưa nói đến chuyện bà thông thạo hai loại ngôn ngữ.
- Cal, - tôi hỏi, - sao bà dùng lối-nói-mọi-đen với... với người của bà trong khi bà biết nói thế không đúng?
- Ờ thì, thứ nhất tôi là người da đen...
- Điều đó không có nghĩa là bà phải nói theo cách đó khi bà hiểu biết nhiều hơn. - Jem nói.
Calpurnia nghiêng mũ và gãi đầu, rồi cẩn thận kéo mũ trùm xuống tai.
- Quả là khó nói, - bà nói. - Giả sử như cậu và Scout dùng lối nói của người da màu ở nhà thì quả là không phù hợp, phải không? Vậy thì chuyện gì sẽ xảy ra nếu như tôi dùng lối nói của người da trắng tại nhà thờ này, với người hàng xóm của tôi? Họ sẽ nghĩ tôi làm ra vẻ ta đây hơn người.
- Nhưng Cal, bà biết nhiều hơn cơ mà. - tôi nói.
- Không cần thiết phải nói mọi điều mình biết. Như thế không đúng kiểu quý cô - thứ hai, người ta không thích xung quanh ai đó biết nhiều hơn họ. Nó làm cho họ bực thêm. Cô sẽ không thay đổi được bất kỳ ai trong số họ bằng việc nói đúng, tự họ phải cảm thấy muốn học hỏi, và khi họ không muốn học thì cô chẳng thể làm gì ngoài việc im miệng hoặc nói bằng thứ ngôn ngữ của họ.
- Cal, thỉnh thoảng con có thể đến gặp bà không? - Tôi hỏi.
Calpurnia nhìn xuống tôi:
- Gặp tôi, bé cưng? Cô gặp tôi mỗi ngày mà.
- Tới nhà bà đó, - tôi nói. - Đôi khi sau giờ làm việc được không? Bố Atticus có thể dẫn con tới.
- Bất cứ lúc nào cô muốn, - bà nói. - Chúng tôi rất vui được đón cô.
Chúng tôi đang đi trên lề đường ngang nhà Radley.
- Nhìn hàng hiên đằng kia kìa. - Jem nói.
Tôi nhìn sang nhà Radley, mong được thấy con người bí ẩn đó đang sưởi nắng trên xích đu.
Chiếc xích đu trống trơn.
- Ý tao nói hiên nhà mình kìa. - Jem nói.
Tôi nhìn xuôi theo con đường. Thích chí, thẳng tưng, kiên quyết không rời, bà Alexandra đang ngồi trên chiếc ghế bập bênh chính xác như thể bác đã ngồi đó từng ngày một suốt cả đời bác.
-------------
1. Biểu tình ngồi lì: một vũ khí hữu hiệu của giới công nhân ở thời Đại khủng hoảng kinh tế, họ ngồi tại xưởng, họ không làm việc và không cho ai khác làm việc, cho đến khi giới chủ chịu đàm phán với họ.
2. Một trong ba người bị vua Nebuchadnezzar ném vào lò lửa, theo sách Daniel trong Cựu ước. Nhờ đức tin vào Thiên chúa, cả ba thoát nạn không chút hề hấn.
3. Mardi Gras (gốc tiếng Pháp, nghĩa đen là thứ Ba béo): đợt lễ hội, vui chơi và diễu hành khi bước vào tuần chay mùa Phục sinh của người Công giáo, bắt đầu bằng thứ Tư lễ Tro.
4. Nghĩa là món mua sắm đầu tiên.
5. Nghĩa là: Ánh sáng của thế gian
6. Kinh thánh tiếng Việt phiên âm thành Ghếtsêmani: nơi Jesus tới cầu nguyện vào đêm trước khi bị đóng đinh trên thập giá.
7. Một trong những tác phẩm quan trọng nhất về luật pháp của Anh.
------------
tiếp p3: http://bloggenguoixuthanh.blogspot.com/2014/04/giet-con-chim-nhai-harper-lee-3.html
Người đăng: vào lúc
Nhãn:

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét

Đăng ký: Đăng Nhận xét (Atom)